Chanzos mollados

Ainda é de noite, o lume do facho move na dirección do vento e de cando en vez saltan faiscas. Pecha os ollos con noxo e fastío. Non está afeito a ter que bulir as agachadas, el que sempre entraba ou saía das cidades con gran pompa. Pero tinha que facelo así, con discreción, amparado pola escuridade da noite porque un rei non fuxe á luz do día. A desacougada superficie do mar non é a planicie de Castela, pero non lle queda outra saída. O barco agárdao non lonxe da beira, coas  reais galas discretamente agachadas. O bote abala e roza os cons. El está parado nos chanzos polos que baixou da muralla da cidade , ata que o axuden a subir sen sufrir a indignidade de caer. Reservanlle un asento confortable no bote e cando acomoda  alguén da a orde de remar. A barca abala, e pensa que ese mar desacougado semella unha metáfora da política do seu reino, dividido e alporizado.

As súas fillas xa están no barco, de feito só agardan por el para levar áncoras e partir rumbo a Baiona, a negociar coa corte de Inglaterraa  axuda na súa lexítima loita por manter o trono herdado do seu pai. Sube pola escada ao barco onde o capitán recíbeo coa debida cerimonia, mesmo na fuxida, mesmo na escuridade vergonzante da súa fuxida, segue a ser El-Rei.

Olla á terra que vai quedando lonxe, non sabe si abraiado de que a cidade non afunda no mar, que a terra se laie de quedar sen senhor. ¿Será un bó agoiro a prácida alborada que o despide da costa galega? ¿Será que o pais no fondo recibe con ledicia o quedar en mans dun novo senhor? ¿Tería do seu lado á providencia ou sería un proscrito tamén no alén despois de ter mandado a morte do arcebispo de Santiago denantes de fuxir?

Eses chanzos mollados foron testemunha de cómo Don Pedro I, rei de Castela e León viaxaba á corte de Inglaterra para pedir axuda económica e apoio militar a Eduardo, príncipe de Gales, máis conhecido como o Príncipe Negro. O fillo mais vello de Eduardo III de Inglaterra tinha sona de afouto guerreiro. A axuda inglesa veu tras dun tratado no que o deseperado rei comprometía a ceder terras a Navarra e Inglaterra a cambio de axuda.  Despóis diso, veu  a inicial victoria de Náxera, e a derrota e a morte en Montiel.

As fillas que foran co seu pai á corte inglesa quedaron nela, e casaron con dous dos fillos de Eduardo III. Constanza casa con Xoan de Gante, Duque de Lencastre e Isabel casa con Edmundo de Langley, duque de  Iorque. Beatriz,  a filla máis vella (i herdeira) de Don Pedro morre o mesmo ano co seu pai, e non é ningún segredo que o ambicioso Xoan de Gante casa coa seguinte da lista para reclamar o trono do defunto sogro. Carto fillo varón de Eduardo III e Filipa de Hainaut non ten moitas posibilidades de acadar o trono, pois entre el e o herdeiro hai ainda outro irmán, Guillerme de Hatfield, polo que os seus pais cásano co mellor partido de Inglaterra, a súa curmá Branca de Lencastre, filla do duque máis rico do reino.

Xoan é alcumado de Gante por ter nacido nesa cidade flamenca. É un dos homes máis ricos de Inglaterra e disfruta dun cómodo estilo de vida, vivindo en varios castelos da súa propiedade. Pero a diferencia do seu pai e irmán non ganhou nunca unha soa batalla. Pero non por iso deixa de ser ambicioso. Anos despóis de casar coa Infanta Constanza ambolos dous embarcan cara a península ibérica para reclamar o que consideran o seu lexítimo trono. Desembarcan na Coruña, e suben os mesmos chanzos mollados que baixara Don Pedro anos antes. Pero agora son aires de conquista os que sopran sobre a cidade, e non sombras de humillación.

O duque e Dona Constanza conquistan A Corunha, Santiago, Pontevedra e Ourense onde deciden instalar a súa corte agardando a que remate o inverno, e a unir as súas forzas ás tropas que envía o rei de Portugal para axudalos na súa ofensiva para recuperar o trono perdido. Non queda moi claro ata que punto as cidades galegas renderon ao poder militar dos Lencastre, ou se pola contra os moitos partidarios de Don Pedro que aínda quedaban na nosa terra acolleron as pretensións do home da herdeira do antigo rei. Embora houbo conquista e violencia en Ribadavia, onde a importante poboación xudía sufreu  o saqueo por parte das tropas inglesas, non se sabe se por cobiza ou antisemitismo. Esa polémica pola facilidade con que moitas prazas galegas foron rendidas ao duque supuxo a expulsión das súas terras de moitas familias nobres locais, como a familia que rendeu o Castelo de Monterrei ao Lencastre, dun xeito doado de máis para o goberno trastamarista. Esa familia, refuxiou en Portugal, e o seu apelido era Camoens. Un dos seus descendentes sería o famoso poeta Luis de Camoens. Outras familias foron privadas dos seus senhoríos por amosar lealdade á vella dinastía, e foi o comezo da decadencia da literatura en galego, en especial da lírica.

A pesares das derrotas militares que sufriron o duque e a súa dona, polo decidido apoio do rei de Portugal (que casou cunha filla do primeiro matrimonio do de Gante) e as simpatías ca súa causa aínda espertaban, mantiveron teimudos as súas reivindicacións. Finalmente as partes chegaron a un acordo e a man da única filla dos duques foi concedida ao herdeiro da coroa de Castela. Catarina de Lencastre casou co que sería Henrique III, e solventou a disputa dinástica. E curioso ver como na lápida da súa tumba na capela dos reis novos da catedral de Toledo a rainha Catarina reivindica  ser neta do xusticieiro rei Don Pedro e de Eduardo de Inglaterra.

Se unha irmá resolveu o pleito dinástico casando a súa filla co herdeiro da dinastía rival, a outra irmá, Isabel fixo xusto o contrario pero en Inglaterra. Posto que, a pesares de que o seu matrimonio co Duque de Iorque non foi unha unión feliz, foi a fundadora da rama Iorque da casa real inglesa (a rosa branca) e o seu bisneto reinaría como Eduardo IV. Ainda que precisamente a rama rival sexan os Lencastre (a rosa vermella) descendentes do primeriro matrimonio do duque.

Esta historia medieval lémbranos o peso e influencia que a nobreza galega tinha na política castelá, así como o valor estratéxico da nosa terra en disputas políticas desa era. Tamén a curiosa relación que no Medievo tiveron Galiza e Inglaterra tanto no comercial como no político. Dende Guillerme o conquistador ata o devandito duque de Lencastre. Eses mesmos chanzos mollados viron partir cara a Inglaterra a Catarina de Aragón para casar co príncipe de Gales e a Felipe II para casar coa súa filla, María Tudor. Tamén veron partir a Carlos V rumbo a Alemanha para ser coroado emperador.

Eses chanzos mollados atopanse no que hoxe é a Porta de San Miguel nun dos poucos fragmentos supervivintes da muralla medieval da Corunha, construida en tempos de Henrique III, que casara coa filla do duque que os subiu con ánimo conquistador e neta do rei que os baixou a procura de axuda na súa desesperación.

Domadora de versos

Hai 10 anos a nova da prematura morte da poeta  Xela Arias sorprendía ao mundo da cultura galega. Falecía nova de máis, 41 anos, dun xeito inesperado e ademáis nunha data próxima a do pasamento doutra poeta nova, Luisa Villalta. As reaccións foron moitas e moi positivas, loubando a calidade da súa obra. Entre quen manifestou admiración polos seus versos  estaban (entre outras) as escritoras María Xosé Queizán e Chus Pato. Esta derradeira considerada companheira de Xela na xeración dos 80.

A poética de Xela salientou pola súa orixinalidade. Despóis da Longa noite de pedra de Celso Emilio e a Pólvora e magnolias de Méndez Ferrín, a poesía galega apartaba un pouco a denuncia para xogar coa súa creatividade. E unha das que abriu caminhos nise sentido foi a nosa poeta. Aínda que gran conhecedora da cultura galega por vínculos familiares (o seu pai foi un importante directivo da Editorial Galaxia ) tamén recibe unha forte influencia da literatura estranxeira. Boa traductora de obras á nosa língua (Castelo Branco, Joyce ou Fehnimore Cooper entre os escritores que traduciu) a literatura contemporánea é unha clara influencia no que escribe. Pero si algo caracteriza os seus versos é a súa liberdade creativa, e a súa honestidade.

Un bó poeta chega ata a sentir un certo pudor de compartir a súa obra máis persoal ou intimista. Moitos escritores no pasado levados por ise pudor pediron que se destruira parte da súa obra inédita (Rosalía é un exemplo disto). Pero na súa modernidade Xela chegou mesmo a espir físicamente nas fotografías que ilustraron o seu libro Tigres coma cabalos , obra do fotógrafo Xulio Gil (que era a súa parella).

Eu conhecina precisamente porque alguén moi próximo tivo que facer un traballo sobre ela nunha materia de doutorado na Complutense, e boiteille unha man para traducir do galego. Disfruto da poesía pero non tenho disciplina dabondo para ler poemarios enteiros. Só acadeino con Rosalía, Lorca e Baudelaire…e con Xela Arias. Os seus poemas adoitan ser curtos, tremendamente intensos e moi orixinais. Quedei abraiado vendo expresións como tododiós nun poema. Pero os seus versos sacaban a beleza do inaudito.

Sorprendeume o persoal, ata certo punto a linguaxe un pouco críptica da poeta. Pero ela mesma entrega un mapa para percorrer os mundos dos seus versos sen pérdida. Nos seus temas, nas súas expresións, na sintaxe da súa obra. En especial dúas figuras que se repiten, que para ela tenhen un significado particular. Auga e animáis, mesmo criaturas fantásticas. A auga é o amor que sacia a sede ou arrasa ciudades, os animáis son a liberdade a lombos de quen fuxir da dura realidade. Da sociedade que aliena aos individuos.

Os seus versos son un berro de liberdade, liberdade na puntuación, liberdade nas maiúsculas, na métrica, pero sobre todo nos temas e o xeito de expresalos. O continente sublimado polo contido. E verdades que golpean ao lector, dun xeito fermosamente prosaico.

Xela publicou catro poemarios. Denuncia do Equilibrio (1986), Tigres coma cabalos (1990), Darío a diario (1996) e Intempériome (2003). Aínda permanece inédito o poemario Lili sen pistolas que quedou finalista do Esquiu de poesía e aparentemente non convencía moito á súa autora. A evolución que vemos dende o primeiro ata o derradeiro é sobre todo na forma. Comeza cunha liberdade de formas caseque total ata rematar nos poemas-rap de Intempériome, onde cada sílaba constrúe un verso. Amor, liberdade, alienación, morte. Descritos, cantados, chorados e ridos como só a sensibilidade dunha muller da súa cultura podía escribir. Reivindicando a profundidade do individuo frente o ruido das masas.

Falaba do seu carácter de precursora, de abridora de portas, exploradora de caminhos que a seguinte xeración de poetas (Yolanda Castaño, Enma Couceiro ou Olga Novo, entre outras) seguiron. De feito chegou a coincidir con elas nun traballo colectivo de poetas galegas homenaxeando a Rosalía.

É un pouco tópico dicir que o galego é unha lingua moi lírica, feita para a poesía e que deu grandes poetas tanto mulleres como homes, porque non podemos esquecer a Celso Emilio ou Manuel María entre outros. Pero é innegable que as voces femininas salientan dun xeito especial nas nosas letras. Nunha terra matriarcal, de mulleres fortes, a poesía e fermosa pero tamén auténtica, sincera. Mulleres que falan de si, en feminino singular, pero dando voz a moitas outras mulleres como elas, que poden sentir parecido.

Sinto algo de vergonha de non tela conhecido en vida, e ter que conhecela a través dunha profesora da Complutense. Pero despóis de ler a súa obra, aprendín a ollar doutro xeito a poesía contemporánea, e mesmo levoume a replantexarme cousas a nivel creativo. Ainda así confeso que mantenho a mina preguiza no tocante á poesía. De cando en vez leo algo pero son un devorador de narracións. Por sorte a poesía e a música en Galiza tenhen unha relación estreita, e moitos bos poemas rematan sendo boísimas cantigas. Polo momento non sei de nengún músico que tenha creado partindo da obra de Xela, pero coido que algún proxecto contemporáneo encaixaría moi ben coa súa obra atónica, explosiva e sincera.

Hai rumores de Día das letras galegas tanto para ela como para Luisa Villalta. En cinco anos ambalas dúas cumplirán o requisito de levar 15 anos lonxe do mundo terreo. Por unha banda é interesante que tanto os rapaces nas escolas, como o público en xeral por fin lean sobre poetas contemporáneas en troques de antropólogos do franquismo. Por outra banda é unha mágoa que dúas carreiras brillantes e dúas mulleres novas murcharan dun xeito tan precipitado.

Mininhas da Corunha

O gran bardo, Pondal, dixo nun dos seus poemas o que segue:

Miniñas da Cruña,
d' amabre despejo,
de falas graciosas
e pasos ligeiros,
deixá de Castilla
os duros acentos:
falade, miniñas,
falade gallego.

Desgrazadamente é un tópico moi extendido a pouca ou nula galeguidade da Corunha, mesmo un certo antigaleguismo. Levo loitando contra isa falta á verdade dende cativo. Son corunhés e sinto moi fachendoso de selo. Ollo, non quero dicir que sexa mellor ou peor por ter nacido nesta cidade. Sinxelamente forma parte da minha identidade, e gústame. É verdade que dos sete pecados capitais a minha cidade (ou máis ben os seus cidadáns) pecan (ou pecamos) de soberbia. Certo que ás veces dun xeito sobrado en exceso, e ollando por riba do ombreiro a xente doutras terras.

Certo que o tópico de pouco galega espállano primeiro, e denantes que ninguén, moitas persoas da cidade. Hai pouco Rafa Cuiña puña un post no Facebook abraiado de que unha muller dixera en V televisión que na Corunha falar galego considerábase propio de xente da aldea. Faime graza a facilidade coa que certa xente institúe en portavoz de todo un colectivo, e falan sen complexos en nome de toda unha cidade. Pareceme un atrevemento cando o fan os políticos, que dalgún xeito estarían lexitimados polos seus votos. Pero cando alguén totalmente anónimo decide falar en nome dun colectivo xa me parece a repanocha. O malo é cando hai quen recolle esa luva e da por certa a afirmación. Un dos comentarios a ese post aseguraba tranquilamente que nas cidades falase pouco galego, sobre todo na Corunha.

Gustaríame que quen pon á minha cidade de primeira na lista aporte porcentaxes que amosen claramente que noutras cidades fálase aínda que sexa un chisco máis de galego. Recentemente un estudio amosaba claramente que o nivel máis baixo de falantes de galego estaba nas cidades de Ferrol, A Corunha e Vigo. Pero non salientaba ningunha delas por riba das outras. O curioso é que a pesares diso Vigo é percibida como unha cidade galeguista (cos mesmos niveis de falantes que ten Corunha) namentres que Corunha é percibida como unha cidade espanholista. Ollo, que  non quero entrar en polémicas entre cidades i escollo Vigo precisamente pola distinta sona, que ten a pesares de compartir isa característica coa eterna rival. Tenho un grande respeto pola cidade olívica, e coido que un dos grandes problemas da nosa benquerida terra é precisamente o dos localismos exacerbados que non levan a nengures. Podo entender unha sana competencia que leve a sacar o mellor de cada cidade, pero non a unha xenreira destrutiva.

Entendo que todo isto ben sobre todo do franquismo, onde devandito cabeza do réxime vinha pasar os veráns perto da Corunha, no Pazo de Meirás. A pegada que deixou na percepción da cidade perdura ata hoxe, e un exemplo moi absurdo diso foi a negativa de Javier Clemente a ir praticar golf no campo de golf da Corunha coa excusa de que Franco xogara alí de cote. A pregunta é, ¿Señor Clemente fai vostede o mesmo co campo de golf donostiarra onde tamén veraneaba e sen dúbida xogaba ao golf?

Por suposto que non vou negar a dura realidade de que nas cidades meirandes de Galiza falase moito máis castelán que galego. Por moitas razóns. Presenza de foráneos que non falan a lingua, cousas do éxodo rural onde moita xente asimilaba o galego á dura vida na aldea, a diglosia, a autoxenreira, en definitiva. Innegabel que iso é así. Ogallá A Corunha fose a gran excepción, pero isa é a realidade doutras cidades galegas, guste ou non. Leve quen leve a sona.

Pero a minha cidade tamén é a cidade da Cova céltiga, e quen queira ver sobranceiros personaxes da nosa cultura que non están no Panteón de Galegos ilustres, ten que pasar por San Amaro onde (entre outros) atopará os restos de Pondal, Curros e Murguía. Pondal e Curros pediron expresamente ser enterrados na cidade. O monumento a Curros (que estaba destinado a ser o seu túmulo) é obra do escultor Asorey, e o seu cortexo funerario ata o cemiterio corunhés foi  seguido por centos de persoas. O mesmo Curros dixo:

Ouh meiga cidá da Cruña

 cidá da Torre herculina

De xeracións recordo

máis fortes q'as d'hoxe en día

Cidade na que tamén viviu Rosalía varios anos. Que salientou no tempo das irmandades da fala e foi unha cidade sobranceira nos primeiros movementos galeguistas, especialmente no século XIX porque non imos negar o papel que no século XX desenrolaron primeiro Ourense como foco da Xeración Nós, e logo Vigo nos tempos das primeiras editoriais en galego cun residente tan importante como era Don Álvaro Cunqueiro.

Levo toda a vida defendendo a miha cidade de prexuizos que salientan só unha parte da realidade, i esquecen as profundas raíces galegas da terra que gobernaba Breogán, e dende a que unha manhá sen néboa os celtas descubriron Irlanda. Porque precisamente a orixe da torre de Hércules foi un dos debates máis interesantes do noso Rexurdimento, inspirando mesmo un poema satírico de Francisco Añón dicindo que non a construiran nen os celtas, nen os romanos, nen gregos nen fenicios, fora construida…polos canteiros!

Na excursión de fin de curto de 8º de E.X.B. (fin da primaria daquela) fun cos meus companheiros de Franciscanos a Toledo, Madrid e Salamanca. En Madrid estivemos un par de noites nunha pensión da rúa do Príncipe, perto da Praza de Santa Ana. Non sei si foi a primeira ou a segunda noite, outro colexio galego (da Marinha) aloxouse na pensión. Non lembro ben si eran de Ribadeo ou Viveiro, pero cando fun á habitación duns companheiros un deles estaba un pouco abraiado porque vinhan de dicirlle, cando falando con eles dixo que eramos da Corunha, que na nosa cidade non sabiamos falar galego. Saín inmediatamente á fiestra a chamalos de todo en galego. O curioso é que aos cinco minutos veu o seguridade da pensión é díxome: Mira rapaz, eu non tenho nada contra ti, pero si volto escoitar a túa voz berrando polo patio dormes na rúa.

Non tiven outro remedio que calar, pero non foi a única vez. En campamentos, excursións,... mesmo fora de Galiza dicir que vinha de onde vinha cambiaba caras e actitudes de xente, o cal paréceme moi inxusto.

O meu avó materno era da Corunha ao cento por cento. Dunha familia do Martinete, xunto a Mesoiro e perto de San Vicente de Elvinha, no antigo concello de Oza. O seu pai era de Vilaboa no concello de Culleredo. E o meu avó falaba só en galego. A minha nai é corunhesa,  nada e criada na nosa común cidade (filla de nai ourensá, do fermosísimo concello de Allariz) e pensa en galego, que tamén usa de cote. A minha avoa paterna é de San Xosé, entre Meicende e o Ventorrillo, e a súa língua é claramente o galego.

Rosalía de Castro no seu prólogo de Cantares Gallegos agradecía á escritora Fernán Caballero que se desmarcara nos seus escritos dos topicazos que outros escritores esaxeraban dando mala fama á Galiza e os seus habitantes. Eu agradezo que a xente denantes de caer en xeralizacións absurdas asuma que na Corunha hai galegofalantes fachendosos da súa língua e cultura. Que a cidade tivo moito peso no rexurdimento, e que deu moitas das figuras sobranceiras da nosa cultura.

Entendo que moitas veces son os propios habitantes da cidade os que dan isa imaxe. Entendo que o Vazquismo fixo moito dano niste sentido. Pero non deixen que ninguén fale en nome dun colectivo de casaque 250.000 persoas, con distintas circunstancias e ideas. Moitos deles profundamente galeguistas, e profundamente corunheses.