Lingua rica, lingua pobre

A semana pasada viamos un exemplo de diglosia en Gales. Duas linguas conviven nun territorio, unha é a lingua dominante, usada en eidos de prestixio social, a outra é maioritariamente relegada a un uso coloquial e doméstico. No caso de diglosia con bilingüismo as dúas linguas compiten nos mesmos eidos, o que co tempo levaría á desaparición dunha delas.

No caso galego, os derradeiros estudos afirman que prodúcese unha diglosia sen bilingüismo, é dicir que galego e castelán reparten eidos distintos. O castelán é dominante en eidos de prestixio como a cultura, empresa, economía, etc. O galego en eidos máis coloquiais. Alo menos iso é o que afirma a Galipedia (ou versión galega da wikipedia).

Non hai bilingüismo no eido cultural porque hai culturas/literaturas paralelas que conviven dun xeito máis ou menos amistoso. Ainda que estea viva e aberta a polémica de si unha obra escrita por un galego en castelán é considerada literatura galega. Ou a pesares de que tamén haxa escritores que fan bandeira da súa condición de perseguidos por escribir en castelán sendo galegos. Á marxe destas polémicas i evitando facer publicidade (que hai quen a quere ainda que sexa mala, especialmente si é mala) a literatura galega convive coa creación en castelán e non é precisamente o eido no que a nosa lingua está mais ameazada.

Cando eu era cativo esa situación lingua dominante/lingua asoballada era tan brutal que mesmo eu, sendo un neno, decateime. Estou afeito a escoitalas dúas dende ben pequeno. Fun arrolado en galego, porque a casa era un territorio doméstico e non social. Escoitei falar galego nas casas e castelán nas rúas. Na miña propia casa escoitábase mais o castelán porque os meus pais naceron e foron escolarizados na posguerra. Unha mágoa que a educación se use precisamente para impoñer unha língua e relegar á outra. Pero as miñas avoas falaban galego, non comigo, pero falábano.

Escoitaba a miña avoa paterna falalo coa súa nai, irmás, tías,… fora do círculo familiar xa era máis difícil que o falara. No mercado e nas tendas, e coas veciñas falaba en castelán. Só en círculos de confianza i entornos domésticos falaba a que claramente é a súa língua principal. Co meu avó sempre fala en castelán, porque el é fillo de orfo (xaquelogo educado na inclusa en castelán) e unha nai dunha aldea de Guitiriz, que vinculaba o galego ás penurias da vida do campo, e sempre preferiu vivir no centro da cidade e falar castelán, que marcaba un cambio, era un xeito de distanciarse do pasado. Por suposto que eu dixera algo en galego era impensable, e que eu dixera avoíña era unha boa causa para que a miña avoa me rifase e dixera: “Non me chames avoíña” alporizada. Canto máis mo dicía, máis insistía eu en usar esa palabra con esa teima infantil por amolar aos adultos. Sobre todo cando un atopaba as súas normas incompresíbeis.

A miña outra avoa era ourensá, dunha aldea de Allariz. Mesmo falando castelán tiña un acento fortísimo que a mín gustabame moito. A súa frase comodín era “Non fagas perrerías” (ainda que eu non dera pé) e a mín encantábame como soaba ese perrerías. Penso que foi o primerio e aberto que escoitei , cando aínda non sabía o que era un e aberto.  A ela vía falar en galego con veciñas.

A miña conclusión infantil non puido ser outra. O galego era unha lingua de vellas, que se falaba na casa, caseque as agachadas. Na rúa, na escola, nos traballos, falábase o castelán que era a lingua normal cando un se puña serio. Se cadra tamén era unha lingua de vellos, pero menos. O meu contacto con vellos era menor, seica no bar onda o meu avó xogaba a partida de dominó (en castelán por suposto) algún vello nun recuncho farfallaba algo en galego. Quizabes por iso resultábame máis simpática aquela lingua musical e doce que só se falaba entre xente de confianza.

Iso sí, a lingua dominada resistíase a apartarse do camiño da dominante, e palabras galegas invadían frases en castelán. Os nenos sentábamos no colo, a xente era riquiña, i en inverno prendíamos lume na lareira. Todo isto en medio de frases en castelán e considerándoo o máis normal do mundo.

Xa dixen que a pesares de escoitalo de cote, embora ninguén me falaba en galego. Agradezo o feito de telo estudiado na escola porque foi o xeito de aprendelo a afacerme a falalo. Non tiña con quen falalo, pero podía falalo. Na escola as máis das asignaturas eran en castelán agás (lóxicamente) a asignatura de galego e as ciencias sociais. Unha norma non escrita dicía que a historia e a xeografía podíanse estudar en galego. Fronte a xente que se indigna e considera unha perda de tempo, e unha hecatombe de neuronas que poderían ter un fin máis nobre, fun quen de aprender dúas linguas estranxeiras a maiores do galego e o castelán.

E fronte a quen fala de imposición teño unha anécdota boísima de 5º de E.X.B. Naquel ano tiñamos un compañeiro de Albacete que estaba exento de galego i estudaba sociais en castelán. Lembro que a tapa do seu libro era dunha cor diferente. A mín (que sempre fun un contracorrente) lembro que dábame envexa aquel libro de cor diferente. A pesares de estar exento da clase de galego o rapaz estaba presente na aula. Un día o profesor fixo unha pregunta (coido que sobre unha forma verbal) e todos calamos ollando ao chan. De súpeto el ergueu a man e dixo a resposta axeitada. Todos estabamos abraiados, e mesmo o profesor dixo que tíñanos que dar vergoña que sendo nós galegos prestase máis atención o rapaz exento da materia.

No bacharelato tiven a sorte de dar con profesores de galego apaixoados na materia e cun nivel de esixencia alto. Non deixaban que se tratase ao galego como unha asignatura de recheo, mesmo era difícil de aprobar. Grazas a iso teño o nivel de galego que teño (mellorable seguro, pero decente).  Por suposto que as únicas materias en galego eran o propio galego e literatura galega en terceiro de B.U.P. En C.O.U puxéronmo difícil porque para escoller Literatura galega tiña que deixar de lado Historia da Arte (a miña paixón), e decidín ca literatura galega había estudiala por min mesmo.

Despóis, na universidade (estudiei dereito na Universidade Da Coruña) de 25 asignaturas só dúas foron en galego: Dereito Administrativo I e II. O profesor daba a clase en galego pero tiña modelos de exame en ambalas dúas linguas e podías presentarte en calquera delas. Nas outras 23 nengún profesor daba modelo de exame en galego e non penso que a ninguén se lle pasara pola cabeza redactar o examen na nosa lingua. O profesor das materias excepcionais, por certo, era Carlos Aymerich.

A situación mudou dende que eu era cativo. A aceptación social do galego é maior, o seu uso segue a ser máis rural ca urbano, pero falalo xa non supón desprestixio social ou o risco de ser chamado marulo ou ignorante (bo, nos máis dos casos). Mais ainda segue a haber eidos reservados ao castelán e vedados ao galego. Curiosamente nos derradeiros anos, algúns avances que se fixeran parecen ameazados por unha xeración máis nova de políticos que cun sorriso e un galego de “círculo íntimo” están a facer moito dano. Xente que canta “Os pinos” o 17 de maio e garda ese momento de intenso galeguismo ata o ano vindeiro. Xa sabedes, unha vez ao ano… Ben iso no millor dos casos que ainda lembro certa ministra con cara de noxo nunha entrega de medallas Castelao, i é que non sei que ten o poema de Pondal que tanta facilidade ten para acadar que algún poña cara de poker cando o escoita, ¿verdade Mariano?

A pesares desta situación aínda hai quen ve ameazado o castelán e fai públicas declaracións de desprezo ao galego. E recentemente, cando o bipartito tentou levar á práctica unha lei aprobada en tempos de Fraga, e gardada nun caixón, adoptaron a posición de vitimas e puxeron a lapela de minoría perseguida. Vímolo a semana pasada no caso do galés, e vémolo con respecto ás linguas vernáculas de España. Hai quen dí que estudalas é unha perda de tempo. Que se conformen con sobrevivir no eido doméstico e familiar como toda a vida, e deixen os eidos serios para as linguas serias.

Pero esa mesma trampa vólvese contra eles. Porque como vas desprezar a lingua que te arrolou e na que as vellas que te bicaban de cativo dicían “deixa ao neno”? Para min a palabra regazo apareceu moitos anos despóis, lendo literatura. Porque eu toda a miña vida sentara en colos. Sigamos polo camiño de non sentir vergoña por falar a nosa lingua propia en todos os eidos, especialmente nos serios. Arrolemos en galego, pero tamén leamos, vexamos películas e documentais, fagamos escrituras públicas en galego, … Unha lingua non morre namentres se fale. Respectemos todas as opinións, pero fagamos que tamén se respete a nosa. Porque eu non creo nas Glorias Lago, pero habelas, hainas.