Rainhas de pedra

Temos unha imaxe do periodo medieval como dun tempo escuro e retrógrado cheo de represión e crueldade. Obviamente as lendas sempre arrican dalgo real, pero de cote esquecemos que toda escuridade ten as súas luces. De feito foi un dos periodos máis esplendentes da nosa cultura, lingua e literatura. Un tempo onde Galiza tinha un peso político i era berce de nomeados persoaxes. A nosa historia de hoxe semella un conto medieval con donas vestidas de seda vivindo en castelos. Só que non é un conto, senón unha historia real de dúas galegas no centro do poder. Unha delas tinha unha coroa de pedra, a outra un elegante pescozo  de ave acuática.

Na catedral de Santiago hai unha capela esquecida, quizabes porque se atopa na parte non pública (de pago ou parte do museo do recinto), a Capela das reliquias. Como o seu propio nome indica é o lugar onde se gardan as máis das reliquias que atesora a sé compostelá, alén das reliquias do apóstolo e os seus discípulos, que tenhen unha cripta de seu. Pero esa capela non garda só osos santos, senón tamén osos rexios, pois nela atopamos seis laudas graníticas con egrexios ocupantes. Dentro de arcosolios nos muros están os sinxelos monumentos medievais de dous reis, dúas rainhas e dous condes. Todos eles cun forte vencellamento a Galiza. Os dous reis son Fernando II de León e o seu fillo Afonso IX, o rei que mellor tratou á nosa terra. Os dous condes son Pedro Froilaz, Conde de Traba, que foi titor e protector de Afonso VII “O Emperador” e xunto co arcebispo Xelmirez un dos artífices de que fora coroado rei de Galiza nesa mesma catedral, para evitar a tentación de negarlle os seus dereitos fronte a un potencial herdeiro do segundo matrimonio da súa nai con Afonso I “O Batallador” de Aragón. O outro Conde é Don Raimundo de Borgonha, primeiro home da rainha Urraca e pai do emperador Afonso VII. As dúas rainhas son Berenguela de Barcelona (muller do devandito Afonso VII, irónicamente enterrado na catedral de Toledo malia o seu vencellamento con Galiza e a sé compostelá) e Dona Xohana de Castro, segunda muller de Pedro I “O Cruel”.

Dona Xohana xaz adusta e discreta, as súas roupas non son diferentes ás de outras donas de pedra que atopamos en igrexas galegas, pero unha coroa adorna a súa testa para deixar ben clara a súa condición de rainha. Unha coroa completa que salienta fronte a sinxela diadema que leva a efixie de Dona Berenguela, non lonxe dela. Esta dona tivo unha vida excepcional. Filla de Don Pedro Fernández de Castro (primeiro Señor de Lemos) casou co rei de Castela Don Pedro I (conhecido como “O Cruel”, alcume da propaganda da vencedora dinastía de Trastámara) que non tinha unha moi boa relación coa súa primeira dona, a francesa Branca de Borbón.  Membro dunha familia da máis alta nobreza, Dona Xohana forma parte da corte onde pola súa beleza chama a atención do rei, que é sabido non quere á súa rainha e ten aventuras con donas. Pero os propios observadores contemporáneos din que Dona Xohana é demasido senhora “para amiga” (é dicir amante ou favorita) e rexeita calquera proposta do rei que non leve unha benzón polo medio. Este rexeitamento para un home afeito a que se lle abran todas as portas, quizabes leve a que o rei force aos bispos de Ávila e Salamanca a que declaren nulo o matrimonio con Dona Branca e casen á parella en Cuéllar, na primavera de 1354 (un ano despois de desposar á francesa). O curioso é que daquela Don Pedro xa está relacionado coa que pasaría á historia como o seu gran amor, María de Padilla, pero prefire casar con Xohana de Castro.

O matrimonio coa Castro non dura moito, hai unha lenda que asegura que abandoaa o día seguinte da voda. Isa tese é un tanto esaxerada porque hai descendencia do matrimonio. Hai quen asegura que foi debido a que o rei fora excomungado polo Papa por convivir con Dona Xohana namentres a rainha Branca seguía viva, e o pontífice non anulara o seu vínculo con ela. O feito é que pouco despóis o matrimonio separa, e o rei concede á Dona Xohana varias vilas coas súas rendas, entre elas a vila de Dueñas onde a nosa rainha con coroa de pedra asenta sen permitir que ninguén esqueza que é soberana consorte de Castela e León. O seu fillo Don Xohan de Castela é recoñecido posteriormente como sucesor de Don Pedro despóis dos fillos que este tivera coa Padilla, e xaz na catedral de Sevilla (os seus restos foron trasladados no século XIX despóis da demolición do Convento de San Domingos en Madrid onde a súa filla fora priora). O neto da egrexia dona, a pesares de ser bispo, tivo oito fillos de dúas mulleres distintas, que casaron dentro da nobreza.

Dona Xohana pasa o final da súa vida en Galiza (a súa terra natal?) e á súa morte foi enterrada no Panteón Real con honras de rainha. A pesares do seu alto destinho non é moi conhecida, e non só pola súa condición de segunda muller dun rei que a repudiou ao pouco de casar con ela. A salientable historia da nosa señora de Castro quedou eclipsada pola aínda máis excepcional da súa medio irmá, Dona Inés de Castro.

A sona da súa beleza, o seu colo de garça, e a lendaria paixón que por ela sentiu otro Dom Pedro, un príncipe e despóis rei portugués, traspasaron fronteiras espaciais e temporais. Fronte a sinxela e granítica tumba da digna Xohana, a bela Inés xaz maxestosa encarnada en alabastro. Coroada por anxos, a súa beleza retratada con fidelidade (segundo os que a conheceron) para que a posteridade non a esquecera, e descansando no transepto da igrexa do Mosteiro de Alcobaça, fronte a tumba de Dom Pedro, para que o día que esperten do seu sono no xuizo final as suas ánimas se vexan antes ca ninguén.

A historia de Inés, coa vinganza de Dom Pedro sobre dous dos seus tres asasinos, e a macabra imaxe (real ou non) da súa coroación despóis de morta, é un indudable material literario. O seu monumento de pedra non é o único, pois Camoêns (o máis senheiro entre varios poetas) celebra a súa nomeada beleza nos seus versos. Guillén de Castro escribe unha traxedia sobre ela “Reinar después de morir” e no século XIX trece óperas contan a súa tráxica historia (ainda que ninguna delas forma parte do repertorio hoxendía e só conhécese a aria “Cari giorni” da Inés de Castro de Persiani, rescatada pola mezzo Cecilia Bartoli).

Se moitos nobres poden presumir de ter por devanceira a Xohana, Inés pode presumir de que dela descenden as familias reais de Europa. A súa filla Beatriz foi nai de Leonor de Alburquerque que foi avoa de Fernando o Católico e bisavoa de Maximiliano de Austria, a través da súa neta Leonor de Portugal. A través deles o seu sangue entrou en tódalas casas reais a través de distintas xeracións.

A pesares de todo, a fermosa e brutalmente romántica histórica de Inés non me xera tanta simpatía como o digno retiro da súa irmá. Mesmo escribín un conto cunha visión un tanto irónica da súa morte. O que Xohana fixo lémbrame ao que dicía unha aristócrata inglesa nun recente número da revista Tatler “unha vez casas cun duque, es duquesa toda a vida, aínda que divorcies aos cinco minutos”. Decidiu disfrutar da súa condición sen dramas, e voltou á súa terra ao final dos seus días.

O curioso é que Xohana non ten unha galeguidade tan recoñecida como a de  Inés, e adoitamos ler sobre ela como unha dona de orixe castelá. Dona Inés é considerada unha dona galega sen dúbida nengunha. Fillas do mesmo pai,  Xohana ten unha nai castelá, Inés unha nai portuguesa. De Xohana non sabemos onde naceu, de Inés cren que foi na Limia. De tódolos xeitos hai quen quere ver nos amores tráxicos destas irmás medievais unha metáfora da relación de Galiza con Castela e Portugal. Coma Xohana, Galiza é un antollo dun día para Castela, agasallo esquecido ao pouco de o obter. Coma Inés e Dom Pedro, Galiza e Portugal teñen un amor real pero cheo de obstáculos. Alén da historia e das lendas, as dúas evitan ollar para nós dende as súas efixies de pedra, ollando teimudas ao ceo. Curiosamente, séculos despóis é outra Castro a que nos esperta dun longo sono de pedra velado nunha sepultura medieval. Pero, como dicía Conan, isa é outra historia.