Demócratas

Recentemente a BBC emitiu unha serie de tres documentais sobre a relación entre as dúas maiores aportacións de Atenas á cultura occidental: democracia e teatro, que naceron ao mesmo tempo. A teoría que expunhan considera que xorden simultáneamente porque o teatro é un xeito de controlar ao goberno democrático. Pois a liberdade de expresión é imprescindible para que o sistema democrático estea sempre baixo control e non caia nos excesos da tiranía. Xa sexa a través das comedias de Aristófanes, ou das traxedias de Eurípides, dun xeito directo ou sutil os excesos do sistema e dos políticos eran satirizados ou expostos para a consideración do pobo . Por exemplo na súa famosa obra As Troianas Eurípides critica os excesos da guerra e as súas terribles consecuencias sobre os habitantes de zonas en conflicto. Pero non o fai en abstracto, nin denuncia os excesos cometidos moitos séculos antes en Troia, senón o ano anterior na invasión ateniense da neutral Illa de Milos, arrasada pola polis por querer permanecer neutral na Guerra do Peloponeso, e non apoiar á poderosa cidade de Atenea. A poboación foi duramente castigada despóis da conquista, sendo asasinados os homes e escravizadas as mulleres, como as dignas Hécuba e Andrómaca na obra do dramaturgo ateniense.

A pesares de que semelle que estou a esbardallar falo de democracia por unha afirmación contundente do actual conselleiro de Cultura, Jesús Vázquez, esta semana nunha entrevista en El Pais. O senhor conselleiro dicía sen asomo de dúbida que “os que se opoñen ao decreto do galego non son demócratas”. Completaba o piropo chamándoos mentirosos e ademáis dicindo que apoian ao terrorismo. Nin Dante fixo unha descripción tan apaixoada da súa adorada Beatrice. Tamén parapétase en que como eles tenhen a maioría absoluta, dalgún xeito están lexitimados a falar en nome da democracia, e a vergonzante minoría que non lles votou a calar e asumir a sabedoría que lles deu a vitoria nas urnas.

Voltando ao modelo ateniense, vemos que a liberdade de expresión é imprescindible para que o sistema estea engrasado, e vemos cos principais personaxes da política e vida ateniense están sentados entre o público e aplauden obras nas que son criticados dura e abertamente. Mesmo existe a lenda de que Sócrates levantou a aplaudir nunha pasaxe en que Aristófanes era especialmente irónico con el. Pola contra segundo o señor Vázquez un bó demócrata ten que calar a boquinha porque a maioría que votou a un partido é mais sabia ca minoría que non soubo ver as vantaxes de por no goberno a ese partido. É dicir, ise mecanismo imprescindible na Atenas de Pericles (onde a súa amante Aspasia era brutal e públicamente criticada) é inconcibible na democracia moderna onde os que non votaron ao partido do goberno son, no fondo, un fato de perdedores que tenhen que asumir a súa derrota como bos perdedores. Unha visión máis propia dunha novela galdosiana do século XIX, coa imprescindible figura do cesante agardando cos seus volten ao goberno. Con respeto a isa minoría, os seus dereitos,o control dos cartos dos seus impostos ou a visión da cousa pública que poidan ter non son válidos porque non forman parte da maioría. Isa parece ser a lóxica á que obedece a visión do conselleiro.

Nunca entendín, nin entenderei, por que os partidos en Espanha semellan gobernar só para quen os votou. Cando suponse que o obxectivo do goberno é o ben colectivo, de quen te votou e de quen non o fixo, que non deixa de ser cidadán e ter os seus dereitos (xunto as obrigas que supón isa cidadanía). Na mesma entrevista mencionase unha actitude máis dialogante e conciliadora cara ao galego doutro membro da Xunta de Núñez Feijoo (o secretario xeral de política lingüística) que falou no parlamento galego de buscar un novo clima de diálogo en favor da nosa lingua. Pero o conselleiro non quixo saber do tema porque está claro para el que quen non concorda coa súa política minte, é un demagodo, apoia terroristas e non é un demócrata. O certo é que quen concibe un xeito do exercer  o poder público tan impermeable ás criticas debería de matinar si o seu concepto de democracia non é un chisco laxo, e xaquelogo está en perigo de cruzar unha linha dramática no seu tango agarrado con reaccións totalitarias. 

Todo isto á hora de falar de modelo educativo, presenza do galego no ensino e normalización lingüística, e todos istes piropos para organizacións como A mesa pola normalización lingüística ou outros partidos políticos, e daquela democráticos ainda que lle pese ao bo do senhor conselleiro. Hai quen tivo o bon tino de tomar a broma istas afirmacións i é unha actitude moi intelixente, porque tomandoas en serio decataríamos da súa gravidade. De usar con tanta lixeireza ise tipo de afirmacións para descalificar ao adversario político. Concibido como inimigo nunha visión absolutamente maniquea da realidade.

É unha magoa isa aversión dos uns contra os outros, e a paisaxe política galega non é moito máis prometedora cando ollamos ás outras forzas políticas. Na actual situación en que tanto o PSOE como o Bloque están polarizados en loitas intestinas polo poder. As forzas nacionalistas totalmente desunidas i en guerra de descalificacións entre elas. Isa desunión, ise fachendo estéril, non leva a nengures e non beneficia a ninguén, nin ao sistema, nin tampouco aos intereses de Galiza ou aos da nosa cultura.

Polo menos tivemos ista semana a boa nova de que grazas a unha iniciativa popular en change.org a colección de Nova Galicia Banco está en vías de ser declarada Ben de Interese cultural, e quedar protexida para evitar que espalle polo mundo adiante. Confiemos que pase nalgún momento a mans públicas e, daquela, a ser patrimonio de todos os galegos.

Porque é curioso que un personaxe con ideas tan radicais estea a cargo das decisións que afectan á cultura galega. As decisións do PP á hora de escoller persoas para levar os asuntos culturais son elocuentes dabondo con respecto ao seu desprezo pola cultura. En Galiza témolo caso senlleiro de Jesús Pérez Varela e a súa esperpéntica Carminha Burana. No goberno central temos a aquila Esperanza Aguirre que non conhecía a Santiago Segura, para estupor dos propios xornalistas conservadores que a estaban a entrevistar. O propio presidente do goberno actual foi durante un tempo ministro de cultura nos seus anos de cambalache ministerial dentro dos dous gobernos de Aznar. Por non falar da inefable Pilar del Castillo. Alo menos daquela aínda había Ministerio de cultura. Porque agora a cultura foi relegada coa excusa da crise a Secretaría de Estado. Os feitos falan por si sos da estima que lle tenhen a cultura.

Lembro con saudade os tempos en que ise ministerio era defendido por xente da cultura, como Jorge Semprún ou Jordi Solé Turá. Mesmo Carmen Alborch (por suposto que Carmen Calvo non) pero o certo é que Cesar Antonio Molina e Ángeles González Sinde eran xente que vinha diste mundo, coas súas limitacións, pero xente da cultura. Non xestores que desenrolan o seu traballo como simples burócratas.

Por sorte a cultura e unha gran supervivinte e crece nos tempos da censura. É unha mágoa que tenha que falar de política na entrada número 8 do blog. O oito é o meu número favorito e para mín é especial levar xa 8 semanas, dous meses, a compartir as minhas ideas convosco. Por suposto que as linhas precedentes son a mina opinión, xaquelogo subxectiva e non aspiro a estar en posesión da verdade absoluta, porque considero que ninguén o está. A nosa visión do mundo está determinada polas nosas cicunstancias persoais, entorno socioeconómico, educativo, cultural, ambiental, etc. Todo iso fai inevitable que tenhamos ideas distintas, pero a diversidade de ideas é a que mantén viva a nosa sociedade e fainos evolucionar. Se todos pensásemos igual aínda estaríanos nas cavernas.

Asuman senhores políticos que coa bicoca do poder ven o flaxelo da crítica, crítica necesaria para que vostedes non esquezan que son servidores da sociedade, mesmo de quen non lles votou. Que non deixan de ser demócratas por ter outras ideas. E non esquezan que a Cultura (escrita con maiúsculas) é o noso legado para a posteridade, e debe ser defendida e fomentada, aínda que non interese a isa maioría que da o poder (con todas as súas vantaxes) cos seus votos. Porque o poder ou autoridade política non é un privilexio, senón unha responsabilidade.

1000 excusas

É incrible a creatividade que temos cando chega o momento de inventar excusas para xustificarnos. Eu as veces quedo abraiado co reviradas que son algunas das que pon a xente para non ler en galego. Ainda que unha vez analizadas non son nada orixinais ou axeitadas. Hai centos, milleiros, pero velaí as minhas favoritas.

1.       A literatura galega só fala da Guerra Civil: Ista ten o nivel 10 do test de resistencia de excusas. É o diamante das excusas, cristal puro de excusa. O desconhecemento fachendoso do que desconhece. É evidente que un período como ise marca a historia e a percepción dun país. É obvio que a influencia que tivo na nosa literatura é moi grande, pero dicir que a literatura galega é monotemática é faltar á verdade. Na nosa lingua podemos ler sobre moitos temas. Viaxar no tempo e no espacio coa vizosa fantasía de Cunqueiro; aprender do realismo de Neira Vilas ou ler excelente novela policíaca nos libros de Diego Ameixeiras. Ademáis hai literatura anterior a ese período, e autores novos que escriben sobre o seu tempo.

2.       A literatura galega é costumbrista: parece que se non contas historias ambientadas en aldeas galegas non podes escribir en galego. Pois non, da man de Cunqueiro visitamos a Bretanha arrodeados de pantasmas nas “Crónicas do sochantre”, ou viaxamos con Simbad polas terras de Arabia en “Si o vello Simbad volvese ás illas”, acompañamos ao incerto señor Don Hamlet no Castelo de Elsinore, en Dinamarca, da mesma man de Don Álvaro. Xohan Bernárdez lévanos á Inglaterra de Guillerme “o Conquistador” no “Ano do cometa” ou Marcos Calveiro  á Venecia de Vivaldi en “Settecento” por poñer só algún exemplo.

  

3.       A linguaxe na literatura galega é revirada e artificial: a ver, como digo isto sen que ninguén se me ofenda. Cando lemos en castelán ninguén sorprende con que a linguaxe sexa máis rica, complexa e (daquela) literaria da que escoitamos pola rúa, ¿verdade?. É xaquelogo dereito exclusivo doutras linguas ter unha variante culta ou literaria que no caso do galego sería un privilexio inconcibible?

4.       E que como non falo en galego decote, como vou ler en galego?: pero de todos os xeitos isas mesmas persoas moitas veces presumen de ler en inglés para manter vivo o seu conhecemento do idioma. Seica sen falar a lingua de Shakespeare decote. O curioso é que hai xente que non é galega e que escolle a nosa lingua para os seus escritos como unha opción persoal, como Pere Tobaruela que, como ben apunta o seu nome, é catalán. Ou británicos que fan unha defensa activa da nosa lingua e cultura escribindo en galego, como Craig Patterson ou Neil Baxter, entre outros. Aquí xa está de volta a nosa querida amiga a autoxenreira.

5.       É que a literatura galega é doctrinaria, e xaquelogo nacionalista: Anibal Malvar xa falou hai moitos anos dese tópico que cae sobre os escritores en lingua galega como nacionalistas. I e que a xente aínda confunde nacionalismo con galeguismo, e unha opción cultural como o feito de escribir nun idioma determinado cunha opción política. En galego hai escritores de esquerdas, de dereitas, nacionalistas ou non nacionalistas. E de todos os xeitos as ideas políticas de cada escritor están alén do que escribe. Un pode disfrutar das marabillas que publica Xosé Luis Méndez Ferrín e non estar ao 100% de acordo coas súas ideas políticas.

6.       É excesivamente académica: a pluralidade de voces contradí ese tópico. É certo que un dos xéneros fortes da nosa literatura é a poesía, que non é nada doada de ler, que pide máis disciplina ao lector. Pero tampouco esforzamos en ler aos nosos clásicos alén do que nos mandan na escola. E deste xeito perdemos a oportunidade de disfrutar da brillante ironía de Risco no “Porco de pé”, ou a exquisita cultura de Otero Pedrayo en “Arredor de sí”. Vemos eses libros como libros para ler na escola e non tomamos a molestia de lelos. Pero o problema cos clásicos non é exclusivo da nosa literatura, e obras de referencia a máis da xente só lenas porque llo mandan na escola (no mellor dos casos).

7.       Relacionada coa anterior, é aburrida: o curioso é que os mesmos que devoran os libros de García Márquez e van pregoando as súas bondades obvian a quen segundo o propio Gabo é un dos seus escritores favoritos. Efectivamente, o noso Cunqueiro. Ademáis eu digo, non hai libros aburridos, só lectores desinteresados. Os libros que máis venden normalmente son sinxelos de ler, contan a mesma historia de sempre (novela bizantina romántica de rapaz quere a rapaza, superan todos os obstáculos e rematan xuntos e felices). Estamos volvendo moi cómodos e non tomamos a molestia de ler libros que non son doados de ler. Cunha estética que pide un esforzo pola nosa banda, unha mensaxe que pode non ser agradable ou unha estructura que require atención. Pero son eses libros que esixen un esforzo de nós os que fannos medrar.

As outras excusas están dalgún xeito relacionadas con istas. A xente que ten medo que lle falen só de paisanos de Cospeito (ollo que poden ter a vida máis interesante  ca de moitos personaxes doutras literaturas), entre vacas marelas e aburridos prados onde o máis interesante que pasa é a Santa Companha. E si é certo que a literatura galega harmoniza moi ben a rica literatura popular coa literatura culta, tamén o é que non se limita a falar de nós exclusivamente e bota unha ollada a outras terras e outros tempos. Mesmo temos boas traduccións de clásicos doutras literaturas. Eu lin unha fantástica versión en galego da “Cartuxa de Parma” de Stendhal publicada por Galaxia, e hai obras de arte da traducción como as que fixo no seu día a poeta Xela Arias.

Si pensamos que dende a propia Xunta asegurouse ao pouco de chegar Núñez Feijoo ao poder que as editoriais galegas tinhan que publicar só aquilo que sexa rendible, pois teremos que agardar a que venha a Danielle Steel galega a redimir ás nosas letras de todas as súas eivas (por exemplo as 7 anteriormente enumeradas). Desgrazadamente limitarnos a publicar só o rendible é renunciar á calidade, a eses libros que fan unha literatura, que convirten co tempo en clásicos.

Namentres os lectores pensan si len ou non os nosos libros, atopamos unha variedade importante de voces i estilos. Podemos ler a ritmo de peza músical sobre Sao Paulo a extraordinaria “Periferia” de Iolanda Zúñiga. As boas novelas policiacas de Diego Ameixeiras, que foi guionista da serie Matalobos da TVG (entre outras). Ou sobre narcos en “Á de mosca” de Anibal Malvar. Sobre un manuscrito prohibido na Compostela do século XVII na “Festina lente” de Marcos Calveiro. Ou sobre os xeitos de evitar á inquisición que tinhan os galegos no século XVI na novela de Alfredo Conde “Xa vai o griffón no vento” que ademáis foi o libro estranxeiro máis vendido en Italia no ano  en que o libro máis vendido do país alpino foi “ O Péndulo de Foucault” de Umberto Eco, ademáis de ganhar o premio Grinzane Cavour de literatura estranxeira no 1990. Por certo, para os exquisitos que prefiren ler a Manuel Rivas traducido, están de noraboa, pois poden facelo en máis de 20 linguas.

 Como sempre teremos que agardar a que nos gaben dende fora para espertar interés dentro. Pero a pesares de todos istes prexuizos, a nosa literatura persiste teimuda a loitar e a acadar prestixio, dun xeito desinteresado, para todos nós, tan ingratos.

O castro da moura

Un tema que repite constantemente nas lendas galegas é o dos mouros que gardan tesouros que un só pode acadar se é listo dabondo para non caer nas súas andrómenas. Porque acadar un tesouro require máis que sorte, precisa sagacidade. Agora sabemos que o que había detrás desas lendas, desgrazadamente, é un xeito de xustificar o expolio patrimonial de castros e dolmens. Pero cóntanos moito máis ca iso.

Presenza constante na literatura oral galega, os contos de mouros tamén aparecen na nosa literatura culta, sendo o exemplo máis salientable A trabe de ouro e a trabe de alquitrán de Vicente Risco. O gran escritor da xeración Nós tinha un talento especial para trasladar á gran literatura as alfaias anónimas dos contos populares galegos. Escribiu un marabilloso conto baseado nas lendas de lobishomes titulado O lobo da xente e tamén fixo un moi bó traballo na debandita Trabe de ouro. Non quero ser un spoiler e xaquelogo non vou contar o final dunha xoia literaria dese calibre (só podo recomendala súa lectura), pero si podo adiantar que o tesouro para Risco non é material senón cultural. Soterrados baixo o castro están os gardiáns da primitiva cultura castreña agardando para poder transmitir as grandeza da súa cultura ás xeracións do futuro.

A pesares de que a de Risco poida semellar unha visión excesivamente intelectual, a súa interpretación paréceme máis axeitada do que nunha primeira vista puideramos pensar. Das lendas de mouros inferimos que a xente dalgún xeito asociaba os castros e megalitos aos tesouros con enxovais douro. Desgrazadamente ese coñecemento implicaba o expolio das máis das pezas de ouro que “custodiaban os mouros”. Pero a pesares de que a xente non soubera exactamente o valor arqueolóxico das mesmas si que sabían que eran xoias antergas, e os castros restos dunha civilización anterior. Esa intuición non implicaba necesariamente respeto ou cuidado con eses vestixios doutro tempo. A xente usou a pedra destes monumentos para construir casas ou para separar fincas, destrozou antas ou mámoas na procura de tesouros, e chegou a utilizar diademas douro para engalanar unhas zocas.

O fenómeno non se limitou a Galiza porque, por exemplo, o monumento megalítico por excelencia (Stonehenge) sufreu durante séculos, por  estar feito con pedra de primeira calidade nunha rexión con escasez deste material, e xaquelogo os vecinhos da zoa usárono de canteira. Cando finalmente recoñeceuse o seu valor histórico e artístico caseque foi peor porque os primeiros visitantes do monumento que quixeran levar un anaco a xeito de souvenir podían alugar o martelo do ferreiro da veciña vila de Devizes para tal fin. Por suposto que o feito de ser un fenómeno universal i extendido non o lexitima ou xustifica, pero é só un exemplo. De todos os xeitos o feito de que a xente non lle dera importancia a ese legado doutro tempo non quita a que en certa medida non reconheceran que tinhan a maxia do antergo. De aí que para acadalo tiveran que pasar por unha proba máxica que os fixera  merecentes de tal premio.

Os mouros son xente negra, vestida de xeito exótico que aparecen nun contexto cotiá pero dun xeito sobrenatural, ainda que en situación domésticas (como con animáis de granxa ou amamantando un cativo).  Se non aprobeitas esa aparición máxica non has ter unha segunda oportunidade. Quen dubida e volta polo seu premio pode atopar que onde había unha moura tendendo roupa arrodeada de pitas non queda nada só uns minutos despóis. A propia toponimia dos lugares fálanos do seu carácter máxico. Por exemplo no concello ourensán de Entrimo atopamos un dolmen conhecido como “casa da moura”. Outro exemplo atopámolo no pontevedrés concello de Tordoia onde o Dolmen de Cabaleiros tamén é conhecido como Casa da moura. Tamén hai unha toponimia similar  no dolmen de Pedra de moura na parroquia de Aldegunde, en Carballo. E só por ponher algún exemplos. O seu carácter máxico explicaba de forma doada de que xeito puideran mover os antergos poboadores de Galiza pedra de tal tamanho ou peso. Quizabes iso tamén explique por que a pesares dos saqueos e destrucción moitos cheguen en bo estado aos nosos días, porque se cadra un castigo máxico podía acadar a quen lles fixera algún mal.

A relación entre o pasado e os nosos devanceiros xerou un dos xéneros máis auténticos de literatura popular. Deixando mostras da fértil imaxinación do pobo en relación aos abundantes restos castreños e megalíticos que atopamos pola xeografía galega. Mantendo unha inconsciente relación cun rico pasado que non sabían explicar dun xeito científico i explicaban co imaxinario colectivo.

Embora a destructiva ignorancia do pasado atopa unha perfeta companheira na desidia do presente. Unha das antas máis sobranceiras da nosa terra, o Dolmen de Dombate en Cabana de Bergantinhos, chegou a estar en situación crítica mesmo despois de que unha excavación amosase aspectos tan abraiantes como un dolmen anterior soterrado baixo deste e varios idolinhos colocados nun aparente orde diante da cámara. Temos un rico patrimonio e a conseguinte responsabilidade de mantelo para transmitilo a quen venha detrás de nós, e uns poderes públicos que encollen de ombreiras alegando falta de recursos económicos. Ao mesmo tempo no Gaiás un monstro que se apelida cultura (e se chama Cidade) leva a un extremo a idea de matar ao pai, i está a deixar sen orzamento a nosa cultura, convertido nun mausoleo do absurdo, un monumento onanista carente de sentido, xustificación ou contido. Unha rexión cun patrimonio tan rico como o noso tería que ter un plan claro de defensa e potenciación do mesmo. Neste sentido ven de sair un libro escrito por Xurxo Ayán e Manuel Gago que se chama Herdeiros pola forza que confío xere debate e concienciación, e unha resposta por parte destas institucións que só saben ollar cara a outro lado.

Namentres agardamos por unha resposta axeitada das nosas autoridades políticas, a cultura galega é como a Blanche Dubois de Tenesse Williams, e ten que crer na bondade dos estranos (non lle queda outra).

A mala educación

Hai dúas semanas o artigo do blog titulábase “Lingua rica, lingua pobre”, pero ben podía telo chamado “língua boa, língua mala”. Porque aparentemente hai linguas mellores ca outras, boas ou malas para quen as estuda ou fala. Digo isto porque a semana pasada Rafa Cuiña facía eco dunha nova espallada por Galicia bilingüe que publicaba ABC. Aparentemente un pai de familia rexeitara un traslado a Vigo para evitar ao seu fillo a enésima inmersión lingüística sufrida en Valencia, Mallorca e Catalunya, porque prefire que estudie en castelán. Do xeito en que Galicia bilingüe enfoca a nova da toda a sensación de que en Galiza é imposible estudar en castelán.

A famosa lei de inmersión lingüística que o bipartito tentou implantar non pretendía que se estudiara só en galego, senón aumentar  a súa presenza no ensino, precisamente porque era (é) unha presenza simbólica. Xa contei a minha propia experiencia de estudar en galego só galego e sociais en primaria, só galego e literatura galega en bacharelato e C.O.U. e só dúas das 25 asignaturas de dereito na universidade. Calquera diría que ese pobre rapaz non vai escoitar unha soa palabra en castelán dende o momento en que ponha un pé na escola. Nada máis lonxe da realidade. Fronte a minoría de escolas que ensina a maior parte do programa educativo en galego o que impera é o contrario, o ensino en castelán. Outra cousa é que exista a asignatura de galego. Cando eu estudaba xa comentei que había exención nos primeiros anos para os rapaces que vinhan de fora. Tiven un companheiro manchego  na E.X.B e un cántabro no bacharelato, que non o tinhan que estudar en absoluto. É un feito que o ensino en Galiza é maioritariamente en castelán, e que a presenza do galego é anecdótica.

En base a esta situación do pai que rexeita un traslado polo ben do seu fillo, xórdeme a pregunta de que tería pasado si no canto de a Vigo o traballo se lle ofrecera en Frankfurt, Bordeaux ou Liverpool. A inmersión lingüística tería sido moito máis radical porque non tería castelán por nengún lado. Pero seguro que esa inmersión lingüística en alemán, francés ou inglés veríase como positiva para o futuro do rapaz. Son linguas boas, que garanten o futuro. Non como o galego que é falado por dous millóns de recalcitrantes que teiman en amolar ao resto dos espanhois. Unha lingua que non vale para ren, como por exemplo entender o portugués, falado non só en Portugal, senón en Brasil e varios países de  África e Asia (varios deles emerxentes e receptores de inmigrantes nestes tempos de crise). Pero non, as línguas vernáculas son claramente malas. Unhas timewasters, que dirían no mundo anglosaxón, é dicir, que che fan perder o tempo.

 

Como dicía hai dúas semanas, asumen a posición de vítimas e minoría perseguida, cando a realidade é ben distinta, e un pai que quera o contrario (a educación dos seus fillos en galego ao 100%) non o ten nada doado, e ten que compensar na casa o que non hai xeito de acadar na escola. Ninguén pensa, por exemplo, no caso contrario de rapaces e rapazas que venhen de falar galego na casa e chegan a unha escola que lles fala básicamente en castelán. Xa o pai Sarmiento falaba da necesidade de escolarizar aos nenos galegos na súa lingua. No século XVIII, Antigo Réxime, este ilustrado era quen de ver o que tanta xente é incapaz en pleno século XXI. Embora a Ley Moyano,  na metade do século XIX, seica non era consciente dese consello ou decidiu ignoralo, porque prohibía expresamente o ensino noutras linguas, só o castelán era apto. O meu avó deixou a escola porque recibía castigo físico por falar en galego, e pediu aos seus pais por a traballar e deixar de levar malleiras por falar na súa lingua. A xente sorprende cando escoita os castigos físicos que recibían os irlandeses por falar gaélico no tempo do dominio británico, pero non hai que ir tan lonxe. Porque da a sensación de que as outras línguas foron un invento posterior ao castelán, para diferenciarse, para amolar. Cando o certo é que todas xorden á vez como derivadas do latín, xunto a outras máis que xa teñen desaparecido (ou están en serio risco de facelo) como o leonés ou o aragonés. Esa lingua común que queren presentar como escollida libremente entre os distintos pobos penínsulares como medio de comunicación non foi adoptada dun xeito tan espontáneo. O estado centralizado dos Reis Católicos quere unificalo todo. Unha relixión, unha soa lingua, un único xeito de facer as cousas. Evitando a pluralidade evitas as preguntas incómodas. Si a xente pode escoller a relixión que pratica, a lingua na que fala ou unha forma de vida determinada tamén pode tela tentación de querer escoller a forma de goberno que  sexa a máis axeitada para os seus intereses.

Pero denantes dese predominio castelán non parece que houbera moitos problemas de comprensión na plurilingüe Hispania medieval onde non só había diferentes línguas vernáculas, senón que tamén se falaban árabe e hebreo. Velaí a Escola de traductores de Toledo. Ainda así non temos testemuña nengunha  dese tempo que fale de caos babilónico ou problemas lingüísticos naquela Espanha na que se falaban máis linguas das que se falan hoxe.  A lingua común é imposta políticamente como unha medida unificadora, unha tabula rasa.

Por outra banda da a sensación de que o galego dentro das linguas vernáculas é a que menos peso ten. Hai pouco tamén, Carlos Callón facía eco de que os clientes da companhía de telefonía Orange  poden escoller escoitar a información en castelán, catalán, basco ou inglés. Ogallá fose unha excepción pero moitas empresas e servizos dan todas esas opción (mesmo engaden francés ou alemán) esquecendo completamente o galego. Eu vivín 10 anos en Madrid e gústame moito a ópera, así que fun de cote ás representacións do Teatro Real. Pola comodidade que supón, sempre mercaba as entradas por internet. O servizo lévao a empresa General tickets que da a opción de realizala compra en castelán, catalán, euscara, inglés e francés. Hai cousa dun ano envielles un email protestando por iste agravio comparativo de esquecer unha língua oficial do país, e aínda estou a agardar pola súa resposta. Por suposto a páxina tampouco mudou e seguen a ter as mesmas opcións, excluindo totalmente ao galego.

Isa é a magoa, que un instrumento de cultura e comunicación como é unha língua quede reducida ao peso político da rexión onde se fala. E claramente o peso político de Galiza xa non é ínfimo, senón nulo. No caso do Teatro Real a situación é moito máis preocupante se pensamos que é unha institución que recibe cartos públicos e ademáis ten o carácter de ópera estatal. Porque no caso de empresas privadas, como a devandita de telefonía,  é unha cuestión de torpeza ou miopía empresarial.

Así que a autoxenreira, que ten por alicerces todo tipo de complexos (de inferioridade ou superioridade) e prexuizos, segue a ser un dos principáis enemigos da nosa lingua e cultura. I é especialmente perigosa e autodestructiva, porque é un demo interno que cega ou altera a percepción de quen o sofre. Así eu tenho escoitado a xente presumir de ler a Manuel Rivas nas súas traduccións en castelán. A nai dunha rapaza que conhezo, da alta burguesía urbana, asiste a concertos de música clásica i é unha persoa que presume de gusto e cultura, aparentemente considera que falar unha lingua determinada pode ir contra ese bo gusto ou exquisitez.

Afortunadamente temos avanzado moito dende os tempos de “Sea un caballero, hable castellano” pero aínda hai traballo que facer, complexos que superar e autoestima que recuperar. A mellor vacina para todo iso, na minha opinión, é a superlativa creación cultural do noso país. A nosa literatura ou música son a mostra de que estamos lonxe de ser unha cultura provinciana e periférica. Polo contrario a nosa producción cultural é de primeira calidade, e así está reconhecida internacionalmente. Moitas veces máis reconhecida fora que aquí. Pero o cainitismo ibérico acada tamén a Galiza. Se cadra especialmente a Galiza.

Ninguén expresouno tan ben como Rosalía no prólogo de Cantares Gallegos cando di:

Cantos, bágoas, queixas, sospiros, seráns, romerías, paisaxes, devesas, pinares, soidades, ribeiras, costumes, todo aquelo, en fin, que pola súa forma e colorido é dino de ser cantado, todo o que tuvo un eco, unha voz, un runxido por leve que fose, con tal que chegase a conmoverme, todo esto me atrevín a cantar neste homilde libro pra desir unha vez siquera i anque sea torpemente, ós que sin razón nin conocemento algún nos desprezan, que a nosa terra é dina de alabanzas, e que a nosa lingua non é aquela que bastardean e champurran torpemente nas máis ilustradísimas provincias cunha risa de mofa que, a desir verdade (por máis que ésta sea dura), demostra a iñorancia máis crasa i a máis imperdoable inxusticia que pode facer unha provincia a outra provincia hirmán por probe que ésta sea. Mais he aquí que o máis triste nesta cuestión é a falsedade con que fóra de aquí pintan así ós fillos de Galicia como a Galicia mesma, a quen xeneralmente xuzgan o máis despreciable e feio de España, cando acaso sea o máis hermoso e dino de alabanza.

O peor é deixarse definir dende fora, porque ninguén nos conhece como nós mesmos. Ollémos non no espello da vaidade senón no da autocrítica. Mantenhamos a nosas virtudes e superemos os nosos defectos, os que todos sabemos que temos, mesmo cando non os queremos reconhecer. Sen deixar que venha ninguén a dicirnos o que é bó ou malo en nós. Aceptemos as críticas construtivas, pero sen deixar que a ignorancia dos arrogantes nos faga sentir inferiores. A ignorancia é tan soberbia, que presume de ignorante, e ten azos para calificar as linguas de boas ou malas, mellores ou peores, útis ou inútis, cando só son diferentes. E isa diferencia é fonte de riqueza cultural.