O castro da moura

Un tema que repite constantemente nas lendas galegas é o dos mouros que gardan tesouros que un só pode acadar se é listo dabondo para non caer nas súas andrómenas. Porque acadar un tesouro require máis que sorte, precisa sagacidade. Agora sabemos que o que había detrás desas lendas, desgrazadamente, é un xeito de xustificar o expolio patrimonial de castros e dolmens. Pero cóntanos moito máis ca iso.

Presenza constante na literatura oral galega, os contos de mouros tamén aparecen na nosa literatura culta, sendo o exemplo máis salientable A trabe de ouro e a trabe de alquitrán de Vicente Risco. O gran escritor da xeración Nós tinha un talento especial para trasladar á gran literatura as alfaias anónimas dos contos populares galegos. Escribiu un marabilloso conto baseado nas lendas de lobishomes titulado O lobo da xente e tamén fixo un moi bó traballo na debandita Trabe de ouro. Non quero ser un spoiler e xaquelogo non vou contar o final dunha xoia literaria dese calibre (só podo recomendala súa lectura), pero si podo adiantar que o tesouro para Risco non é material senón cultural. Soterrados baixo o castro están os gardiáns da primitiva cultura castreña agardando para poder transmitir as grandeza da súa cultura ás xeracións do futuro.

A pesares de que a de Risco poida semellar unha visión excesivamente intelectual, a súa interpretación paréceme máis axeitada do que nunha primeira vista puideramos pensar. Das lendas de mouros inferimos que a xente dalgún xeito asociaba os castros e megalitos aos tesouros con enxovais douro. Desgrazadamente ese coñecemento implicaba o expolio das máis das pezas de ouro que “custodiaban os mouros”. Pero a pesares de que a xente non soubera exactamente o valor arqueolóxico das mesmas si que sabían que eran xoias antergas, e os castros restos dunha civilización anterior. Esa intuición non implicaba necesariamente respeto ou cuidado con eses vestixios doutro tempo. A xente usou a pedra destes monumentos para construir casas ou para separar fincas, destrozou antas ou mámoas na procura de tesouros, e chegou a utilizar diademas douro para engalanar unhas zocas.

O fenómeno non se limitou a Galiza porque, por exemplo, o monumento megalítico por excelencia (Stonehenge) sufreu durante séculos, por  estar feito con pedra de primeira calidade nunha rexión con escasez deste material, e xaquelogo os vecinhos da zoa usárono de canteira. Cando finalmente recoñeceuse o seu valor histórico e artístico caseque foi peor porque os primeiros visitantes do monumento que quixeran levar un anaco a xeito de souvenir podían alugar o martelo do ferreiro da veciña vila de Devizes para tal fin. Por suposto que o feito de ser un fenómeno universal i extendido non o lexitima ou xustifica, pero é só un exemplo. De todos os xeitos o feito de que a xente non lle dera importancia a ese legado doutro tempo non quita a que en certa medida non reconheceran que tinhan a maxia do antergo. De aí que para acadalo tiveran que pasar por unha proba máxica que os fixera  merecentes de tal premio.

Os mouros son xente negra, vestida de xeito exótico que aparecen nun contexto cotiá pero dun xeito sobrenatural, ainda que en situación domésticas (como con animáis de granxa ou amamantando un cativo).  Se non aprobeitas esa aparición máxica non has ter unha segunda oportunidade. Quen dubida e volta polo seu premio pode atopar que onde había unha moura tendendo roupa arrodeada de pitas non queda nada só uns minutos despóis. A propia toponimia dos lugares fálanos do seu carácter máxico. Por exemplo no concello ourensán de Entrimo atopamos un dolmen conhecido como “casa da moura”. Outro exemplo atopámolo no pontevedrés concello de Tordoia onde o Dolmen de Cabaleiros tamén é conhecido como Casa da moura. Tamén hai unha toponimia similar  no dolmen de Pedra de moura na parroquia de Aldegunde, en Carballo. E só por ponher algún exemplos. O seu carácter máxico explicaba de forma doada de que xeito puideran mover os antergos poboadores de Galiza pedra de tal tamanho ou peso. Quizabes iso tamén explique por que a pesares dos saqueos e destrucción moitos cheguen en bo estado aos nosos días, porque se cadra un castigo máxico podía acadar a quen lles fixera algún mal.

A relación entre o pasado e os nosos devanceiros xerou un dos xéneros máis auténticos de literatura popular. Deixando mostras da fértil imaxinación do pobo en relación aos abundantes restos castreños e megalíticos que atopamos pola xeografía galega. Mantendo unha inconsciente relación cun rico pasado que non sabían explicar dun xeito científico i explicaban co imaxinario colectivo.

Embora a destructiva ignorancia do pasado atopa unha perfeta companheira na desidia do presente. Unha das antas máis sobranceiras da nosa terra, o Dolmen de Dombate en Cabana de Bergantinhos, chegou a estar en situación crítica mesmo despois de que unha excavación amosase aspectos tan abraiantes como un dolmen anterior soterrado baixo deste e varios idolinhos colocados nun aparente orde diante da cámara. Temos un rico patrimonio e a conseguinte responsabilidade de mantelo para transmitilo a quen venha detrás de nós, e uns poderes públicos que encollen de ombreiras alegando falta de recursos económicos. Ao mesmo tempo no Gaiás un monstro que se apelida cultura (e se chama Cidade) leva a un extremo a idea de matar ao pai, i está a deixar sen orzamento a nosa cultura, convertido nun mausoleo do absurdo, un monumento onanista carente de sentido, xustificación ou contido. Unha rexión cun patrimonio tan rico como o noso tería que ter un plan claro de defensa e potenciación do mesmo. Neste sentido ven de sair un libro escrito por Xurxo Ayán e Manuel Gago que se chama Herdeiros pola forza que confío xere debate e concienciación, e unha resposta por parte destas institucións que só saben ollar cara a outro lado.

Namentres agardamos por unha resposta axeitada das nosas autoridades políticas, a cultura galega é como a Blanche Dubois de Tenesse Williams, e ten que crer na bondade dos estranos (non lle queda outra).