Fardel de exiliado

Esta semana saltou a polémica polo anuncio de Campofrío, que na mesma linha de anteriores anos polo Nadal ten humoristas que pretenden dar unha mensaxe de esperanza. O lema é faite estranxeiro, e unha fantástica Chus Lampreave sopesa que nacionalidade coller porque ser espanhol é unha vergonha. Coller unha desas nacionalidades vaite facer mais rico, organizado, etc. A conclusión final é que non paga a pena porque os espanhois seica somos máis espontáneos, e temos os mellores bares de Europa.

As reaccións son moitas e moi extremas. Dende xente que atopa a ocurrencia tenra e doce, nesta época de familias unidas e felices, ata outros que consideran que é o enésimo intento de correr un velo de pailanismo sobre os males do pais, recorrendo a unhos cantos lugares comúns.

Neste ano que remata venho de unir á multitude de xente que deixou o pais. No meu caso non por desesperación, senón por circunstancias persoais e non económicas. Trasladeime dentro da empresa na que traballaba perto de Madrid, pero xa estaba nos meus plans mudarme a terras británicas. Eu xa vivira en Londres hai once anos, e unha morriña perpetua lembrábame a cidade constantemente.

Foron, principalmente circunstancias persoais, a necesidade de pasar páxina tras rematar unha etapa nunca cidade na que de súpeto non tinha sentido quedarme. A opción natural foi voltar á minha patria escollida. O pais ao que adaptara tan ben no 2002. Levo xa 6 meses, e entendo o sentimento inicial do que fala o anuncio, pero non o final. Non sei se a distancia da obxectividade, si a xente no pais prefire obviar a realidade, pero eu alporizo con cada nova que chega ata min a propósito da corrupción e as declaración sempre sobradas dalgúns membros do goberno, e o partido que hai detrás del. Como os mesmos que recurtan en sanidade, educación e cultura, os mesmos que presentan como luxos conquistas sociais que levou séculos acadar, como esa xente que ten os presupostos reducidos a zoa de guerra, sube os seus propios soldos e os dos seus asesores e colaboradores chegando a duplicar e mesmo triplicar a cifra orixinal.

En momentos como ise non sinto expatriado, sinto directamente exiliado. E non só non arrepinto de ter bulido, senón que directamente penso en como puiden tardar tanto en facer as maletas. Non digo que o país no que vivo agora sexa perfeto, ou non tenha as suas cousas por mellorar. Pero dende fora podo ver claramente a idea da decadencia na que caeu Espanha. Como todas as instancias do estado, a banca e empresa son só pantallas para cubrir o lixo que hai detrás. Como a xente que medrou provocando a crise sigue a sair impune e a enriquecerse, namentres tanta xente vive na beira da necesidade ou ten que sair.

Porque moitos sairon, non por espirito de aventura, senón porque non lles quedou outra. Eu son un privilexiado e non me queixo, pero estou de acordo co que dixo Fernán Gómez de que en Espanha non só fallan os que mandan, senón tamén os que obedecen. Porque chegarán as vindeiras eleccións e o prepotente partido que goberna con maioría absoluta vai revalidar esa maioría absoluta, para vender como luxos e agasallos do sistema servizos que pagamos cos nosos impostos. Para non facer a necesaria reforma no sistema político, para que sexa administrado de xeito eficiente i equitativo o dinheiro público, creando riqueza e benestar social en troques de desigualdades e privilexios. Porque se non hai cartos para a escola pública, non pode haber axudas para a privada.

Un dos maiores productores de perlas deste goberno agresivo cos cidadáns que ten ao seu cargo, o ministro de educación de infausto nome, o señor Wert, dixo que os estudantes non poden estudar o que lles apetece. Senhor Wert, hai décadas que algúns xa o fixemos. Eu estudei dereito en troques de Historia da Arte, porque das carreiras de letras era a que supostamente tinha máis saída. Tenho traballado de todo, menos de avogado, porque honestamente ter estudiado os meus dereitos de xeito tan teimudo para que logo alguén limpie con eles as súas partes, non pagándome durante dous anos de pasantía, e logo dándome un soldo de caxeira de supermercado por un traballo escravísimo ao que lle hai que adicar moitas horas, mais das 8 horas de oficina doutros traballos, non estaba nos meus plans.

Algo cheira a podre, e non hai que ir a Dinamarca, e tampouco falo das rúas de Madrid, cargadas de lixo hai tan pouco tempo. Os mesmos que ían chegar rexenerar o maltreito estado por mor da famosa herdanza recibida, levan gobernando de xeonllos cara a os fortes e con dureza con quen máis precisa da súa axuda.  Así que non é doado sentir fachendo por un país no que a clase media está depauperada, pero hai máis ricos ca antes da crise. E un pobo que admira esas conductas delictivas e chulescas de pelotazo e sobres que rematan en contas suizas. De inxenuidade vestida de Louis Vuitton, e contabilidade despistada.

Un pais onde dende esta semana parece que tes máis dereitos antes ca despóis de nacer. No seo materno es valiosísimo, e fora del de súpeto xa non tes dereito a unha educación completa se non podes pagala, a ser protexido si tes a mala sorte de estar nunha beira desafortunada da sociedade, a unha boa sanidade onde nos escatimen en medios para salvala túa vida por unha cuestión de orzamentos, a expresar a túa opinión e contestar as políticas do goberno dende a rúa nun exercicio de sá rexeneración democrática. Ise pais hoxendía é Espanha, i eu non sinto o menor fachendo por el, nen a menor tentación de voltar.

Chanzos mollados

Ainda é de noite, o lume do facho move na dirección do vento e de cando en vez saltan faiscas. Pecha os ollos con noxo e fastío. Non está afeito a ter que bulir as agachadas, el que sempre entraba ou saía das cidades con gran pompa. Pero tinha que facelo así, con discreción, amparado pola escuridade da noite porque un rei non fuxe á luz do día. A desacougada superficie do mar non é a planicie de Castela, pero non lle queda outra saída. O barco agárdao non lonxe da beira, coas  reais galas discretamente agachadas. O bote abala e roza os cons. El está parado nos chanzos polos que baixou da muralla da cidade , ata que o axuden a subir sen sufrir a indignidade de caer. Reservanlle un asento confortable no bote e cando acomoda  alguén da a orde de remar. A barca abala, e pensa que ese mar desacougado semella unha metáfora da política do seu reino, dividido e alporizado.

As súas fillas xa están no barco, de feito só agardan por el para levar áncoras e partir rumbo a Baiona, a negociar coa corte de Inglaterraa  axuda na súa lexítima loita por manter o trono herdado do seu pai. Sube pola escada ao barco onde o capitán recíbeo coa debida cerimonia, mesmo na fuxida, mesmo na escuridade vergonzante da súa fuxida, segue a ser El-Rei.

Olla á terra que vai quedando lonxe, non sabe si abraiado de que a cidade non afunda no mar, que a terra se laie de quedar sen senhor. ¿Será un bó agoiro a prácida alborada que o despide da costa galega? ¿Será que o pais no fondo recibe con ledicia o quedar en mans dun novo senhor? ¿Tería do seu lado á providencia ou sería un proscrito tamén no alén despois de ter mandado a morte do arcebispo de Santiago denantes de fuxir?

Eses chanzos mollados foron testemunha de cómo Don Pedro I, rei de Castela e León viaxaba á corte de Inglaterra para pedir axuda económica e apoio militar a Eduardo, príncipe de Gales, máis conhecido como o Príncipe Negro. O fillo mais vello de Eduardo III de Inglaterra tinha sona de afouto guerreiro. A axuda inglesa veu tras dun tratado no que o deseperado rei comprometía a ceder terras a Navarra e Inglaterra a cambio de axuda.  Despóis diso, veu  a inicial victoria de Náxera, e a derrota e a morte en Montiel.

As fillas que foran co seu pai á corte inglesa quedaron nela, e casaron con dous dos fillos de Eduardo III. Constanza casa con Xoan de Gante, Duque de Lencastre e Isabel casa con Edmundo de Langley, duque de  Iorque. Beatriz,  a filla máis vella (i herdeira) de Don Pedro morre o mesmo ano co seu pai, e non é ningún segredo que o ambicioso Xoan de Gante casa coa seguinte da lista para reclamar o trono do defunto sogro. Carto fillo varón de Eduardo III e Filipa de Hainaut non ten moitas posibilidades de acadar o trono, pois entre el e o herdeiro hai ainda outro irmán, Guillerme de Hatfield, polo que os seus pais cásano co mellor partido de Inglaterra, a súa curmá Branca de Lencastre, filla do duque máis rico do reino.

Xoan é alcumado de Gante por ter nacido nesa cidade flamenca. É un dos homes máis ricos de Inglaterra e disfruta dun cómodo estilo de vida, vivindo en varios castelos da súa propiedade. Pero a diferencia do seu pai e irmán non ganhou nunca unha soa batalla. Pero non por iso deixa de ser ambicioso. Anos despóis de casar coa Infanta Constanza ambolos dous embarcan cara a península ibérica para reclamar o que consideran o seu lexítimo trono. Desembarcan na Coruña, e suben os mesmos chanzos mollados que baixara Don Pedro anos antes. Pero agora son aires de conquista os que sopran sobre a cidade, e non sombras de humillación.

O duque e Dona Constanza conquistan A Corunha, Santiago, Pontevedra e Ourense onde deciden instalar a súa corte agardando a que remate o inverno, e a unir as súas forzas ás tropas que envía o rei de Portugal para axudalos na súa ofensiva para recuperar o trono perdido. Non queda moi claro ata que punto as cidades galegas renderon ao poder militar dos Lencastre, ou se pola contra os moitos partidarios de Don Pedro que aínda quedaban na nosa terra acolleron as pretensións do home da herdeira do antigo rei. Embora houbo conquista e violencia en Ribadavia, onde a importante poboación xudía sufreu  o saqueo por parte das tropas inglesas, non se sabe se por cobiza ou antisemitismo. Esa polémica pola facilidade con que moitas prazas galegas foron rendidas ao duque supuxo a expulsión das súas terras de moitas familias nobres locais, como a familia que rendeu o Castelo de Monterrei ao Lencastre, dun xeito doado de máis para o goberno trastamarista. Esa familia, refuxiou en Portugal, e o seu apelido era Camoens. Un dos seus descendentes sería o famoso poeta Luis de Camoens. Outras familias foron privadas dos seus senhoríos por amosar lealdade á vella dinastía, e foi o comezo da decadencia da literatura en galego, en especial da lírica.

A pesares das derrotas militares que sufriron o duque e a súa dona, polo decidido apoio do rei de Portugal (que casou cunha filla do primeiro matrimonio do de Gante) e as simpatías ca súa causa aínda espertaban, mantiveron teimudos as súas reivindicacións. Finalmente as partes chegaron a un acordo e a man da única filla dos duques foi concedida ao herdeiro da coroa de Castela. Catarina de Lencastre casou co que sería Henrique III, e solventou a disputa dinástica. E curioso ver como na lápida da súa tumba na capela dos reis novos da catedral de Toledo a rainha Catarina reivindica  ser neta do xusticieiro rei Don Pedro e de Eduardo de Inglaterra.

Se unha irmá resolveu o pleito dinástico casando a súa filla co herdeiro da dinastía rival, a outra irmá, Isabel fixo xusto o contrario pero en Inglaterra. Posto que, a pesares de que o seu matrimonio co Duque de Iorque non foi unha unión feliz, foi a fundadora da rama Iorque da casa real inglesa (a rosa branca) e o seu bisneto reinaría como Eduardo IV. Ainda que precisamente a rama rival sexan os Lencastre (a rosa vermella) descendentes do primeriro matrimonio do duque.

Esta historia medieval lémbranos o peso e influencia que a nobreza galega tinha na política castelá, así como o valor estratéxico da nosa terra en disputas políticas desa era. Tamén a curiosa relación que no Medievo tiveron Galiza e Inglaterra tanto no comercial como no político. Dende Guillerme o conquistador ata o devandito duque de Lencastre. Eses mesmos chanzos mollados viron partir cara a Inglaterra a Catarina de Aragón para casar co príncipe de Gales e a Felipe II para casar coa súa filla, María Tudor. Tamén veron partir a Carlos V rumbo a Alemanha para ser coroado emperador.

Eses chanzos mollados atopanse no que hoxe é a Porta de San Miguel nun dos poucos fragmentos supervivintes da muralla medieval da Corunha, construida en tempos de Henrique III, que casara coa filla do duque que os subiu con ánimo conquistador e neta do rei que os baixou a procura de axuda na súa desesperación.

Domadora de versos

Hai 10 anos a nova da prematura morte da poeta  Xela Arias sorprendía ao mundo da cultura galega. Falecía nova de máis, 41 anos, dun xeito inesperado e ademáis nunha data próxima a do pasamento doutra poeta nova, Luisa Villalta. As reaccións foron moitas e moi positivas, loubando a calidade da súa obra. Entre quen manifestou admiración polos seus versos  estaban (entre outras) as escritoras María Xosé Queizán e Chus Pato. Esta derradeira considerada companheira de Xela na xeración dos 80.

A poética de Xela salientou pola súa orixinalidade. Despóis da Longa noite de pedra de Celso Emilio e a Pólvora e magnolias de Méndez Ferrín, a poesía galega apartaba un pouco a denuncia para xogar coa súa creatividade. E unha das que abriu caminhos nise sentido foi a nosa poeta. Aínda que gran conhecedora da cultura galega por vínculos familiares (o seu pai foi un importante directivo da Editorial Galaxia ) tamén recibe unha forte influencia da literatura estranxeira. Boa traductora de obras á nosa língua (Castelo Branco, Joyce ou Fehnimore Cooper entre os escritores que traduciu) a literatura contemporánea é unha clara influencia no que escribe. Pero si algo caracteriza os seus versos é a súa liberdade creativa, e a súa honestidade.

Un bó poeta chega ata a sentir un certo pudor de compartir a súa obra máis persoal ou intimista. Moitos escritores no pasado levados por ise pudor pediron que se destruira parte da súa obra inédita (Rosalía é un exemplo disto). Pero na súa modernidade Xela chegou mesmo a espir físicamente nas fotografías que ilustraron o seu libro Tigres coma cabalos , obra do fotógrafo Xulio Gil (que era a súa parella).

Eu conhecina precisamente porque alguén moi próximo tivo que facer un traballo sobre ela nunha materia de doutorado na Complutense, e boiteille unha man para traducir do galego. Disfruto da poesía pero non tenho disciplina dabondo para ler poemarios enteiros. Só acadeino con Rosalía, Lorca e Baudelaire…e con Xela Arias. Os seus poemas adoitan ser curtos, tremendamente intensos e moi orixinais. Quedei abraiado vendo expresións como tododiós nun poema. Pero os seus versos sacaban a beleza do inaudito.

Sorprendeume o persoal, ata certo punto a linguaxe un pouco críptica da poeta. Pero ela mesma entrega un mapa para percorrer os mundos dos seus versos sen pérdida. Nos seus temas, nas súas expresións, na sintaxe da súa obra. En especial dúas figuras que se repiten, que para ela tenhen un significado particular. Auga e animáis, mesmo criaturas fantásticas. A auga é o amor que sacia a sede ou arrasa ciudades, os animáis son a liberdade a lombos de quen fuxir da dura realidade. Da sociedade que aliena aos individuos.

Os seus versos son un berro de liberdade, liberdade na puntuación, liberdade nas maiúsculas, na métrica, pero sobre todo nos temas e o xeito de expresalos. O continente sublimado polo contido. E verdades que golpean ao lector, dun xeito fermosamente prosaico.

Xela publicou catro poemarios. Denuncia do Equilibrio (1986), Tigres coma cabalos (1990), Darío a diario (1996) e Intempériome (2003). Aínda permanece inédito o poemario Lili sen pistolas que quedou finalista do Esquiu de poesía e aparentemente non convencía moito á súa autora. A evolución que vemos dende o primeiro ata o derradeiro é sobre todo na forma. Comeza cunha liberdade de formas caseque total ata rematar nos poemas-rap de Intempériome, onde cada sílaba constrúe un verso. Amor, liberdade, alienación, morte. Descritos, cantados, chorados e ridos como só a sensibilidade dunha muller da súa cultura podía escribir. Reivindicando a profundidade do individuo frente o ruido das masas.

Falaba do seu carácter de precursora, de abridora de portas, exploradora de caminhos que a seguinte xeración de poetas (Yolanda Castaño, Enma Couceiro ou Olga Novo, entre outras) seguiron. De feito chegou a coincidir con elas nun traballo colectivo de poetas galegas homenaxeando a Rosalía.

É un pouco tópico dicir que o galego é unha lingua moi lírica, feita para a poesía e que deu grandes poetas tanto mulleres como homes, porque non podemos esquecer a Celso Emilio ou Manuel María entre outros. Pero é innegable que as voces femininas salientan dun xeito especial nas nosas letras. Nunha terra matriarcal, de mulleres fortes, a poesía e fermosa pero tamén auténtica, sincera. Mulleres que falan de si, en feminino singular, pero dando voz a moitas outras mulleres como elas, que poden sentir parecido.

Sinto algo de vergonha de non tela conhecido en vida, e ter que conhecela a través dunha profesora da Complutense. Pero despóis de ler a súa obra, aprendín a ollar doutro xeito a poesía contemporánea, e mesmo levoume a replantexarme cousas a nivel creativo. Ainda así confeso que mantenho a mina preguiza no tocante á poesía. De cando en vez leo algo pero son un devorador de narracións. Por sorte a poesía e a música en Galiza tenhen unha relación estreita, e moitos bos poemas rematan sendo boísimas cantigas. Polo momento non sei de nengún músico que tenha creado partindo da obra de Xela, pero coido que algún proxecto contemporáneo encaixaría moi ben coa súa obra atónica, explosiva e sincera.

Hai rumores de Día das letras galegas tanto para ela como para Luisa Villalta. En cinco anos ambalas dúas cumplirán o requisito de levar 15 anos lonxe do mundo terreo. Por unha banda é interesante que tanto os rapaces nas escolas, como o público en xeral por fin lean sobre poetas contemporáneas en troques de antropólogos do franquismo. Por outra banda é unha mágoa que dúas carreiras brillantes e dúas mulleres novas murcharan dun xeito tan precipitado.

Mininhas da Corunha

O gran bardo, Pondal, dixo nun dos seus poemas o que segue:

Miniñas da Cruña,
d' amabre despejo,
de falas graciosas
e pasos ligeiros,
deixá de Castilla
os duros acentos:
falade, miniñas,
falade gallego.

Desgrazadamente é un tópico moi extendido a pouca ou nula galeguidade da Corunha, mesmo un certo antigaleguismo. Levo loitando contra isa falta á verdade dende cativo. Son corunhés e sinto moi fachendoso de selo. Ollo, non quero dicir que sexa mellor ou peor por ter nacido nesta cidade. Sinxelamente forma parte da minha identidade, e gústame. É verdade que dos sete pecados capitais a minha cidade (ou máis ben os seus cidadáns) pecan (ou pecamos) de soberbia. Certo que ás veces dun xeito sobrado en exceso, e ollando por riba do ombreiro a xente doutras terras.

Certo que o tópico de pouco galega espállano primeiro, e denantes que ninguén, moitas persoas da cidade. Hai pouco Rafa Cuiña puña un post no Facebook abraiado de que unha muller dixera en V televisión que na Corunha falar galego considerábase propio de xente da aldea. Faime graza a facilidade coa que certa xente institúe en portavoz de todo un colectivo, e falan sen complexos en nome de toda unha cidade. Pareceme un atrevemento cando o fan os políticos, que dalgún xeito estarían lexitimados polos seus votos. Pero cando alguén totalmente anónimo decide falar en nome dun colectivo xa me parece a repanocha. O malo é cando hai quen recolle esa luva e da por certa a afirmación. Un dos comentarios a ese post aseguraba tranquilamente que nas cidades falase pouco galego, sobre todo na Corunha.

Gustaríame que quen pon á minha cidade de primeira na lista aporte porcentaxes que amosen claramente que noutras cidades fálase aínda que sexa un chisco máis de galego. Recentemente un estudio amosaba claramente que o nivel máis baixo de falantes de galego estaba nas cidades de Ferrol, A Corunha e Vigo. Pero non salientaba ningunha delas por riba das outras. O curioso é que a pesares diso Vigo é percibida como unha cidade galeguista (cos mesmos niveis de falantes que ten Corunha) namentres que Corunha é percibida como unha cidade espanholista. Ollo, que  non quero entrar en polémicas entre cidades i escollo Vigo precisamente pola distinta sona, que ten a pesares de compartir isa característica coa eterna rival. Tenho un grande respeto pola cidade olívica, e coido que un dos grandes problemas da nosa benquerida terra é precisamente o dos localismos exacerbados que non levan a nengures. Podo entender unha sana competencia que leve a sacar o mellor de cada cidade, pero non a unha xenreira destrutiva.

Entendo que todo isto ben sobre todo do franquismo, onde devandito cabeza do réxime vinha pasar os veráns perto da Corunha, no Pazo de Meirás. A pegada que deixou na percepción da cidade perdura ata hoxe, e un exemplo moi absurdo diso foi a negativa de Javier Clemente a ir praticar golf no campo de golf da Corunha coa excusa de que Franco xogara alí de cote. A pregunta é, ¿Señor Clemente fai vostede o mesmo co campo de golf donostiarra onde tamén veraneaba e sen dúbida xogaba ao golf?

Por suposto que non vou negar a dura realidade de que nas cidades meirandes de Galiza falase moito máis castelán que galego. Por moitas razóns. Presenza de foráneos que non falan a lingua, cousas do éxodo rural onde moita xente asimilaba o galego á dura vida na aldea, a diglosia, a autoxenreira, en definitiva. Innegabel que iso é así. Ogallá A Corunha fose a gran excepción, pero isa é a realidade doutras cidades galegas, guste ou non. Leve quen leve a sona.

Pero a minha cidade tamén é a cidade da Cova céltiga, e quen queira ver sobranceiros personaxes da nosa cultura que non están no Panteón de Galegos ilustres, ten que pasar por San Amaro onde (entre outros) atopará os restos de Pondal, Curros e Murguía. Pondal e Curros pediron expresamente ser enterrados na cidade. O monumento a Curros (que estaba destinado a ser o seu túmulo) é obra do escultor Asorey, e o seu cortexo funerario ata o cemiterio corunhés foi  seguido por centos de persoas. O mesmo Curros dixo:

Ouh meiga cidá da Cruña

 cidá da Torre herculina

De xeracións recordo

máis fortes q'as d'hoxe en día

Cidade na que tamén viviu Rosalía varios anos. Que salientou no tempo das irmandades da fala e foi unha cidade sobranceira nos primeiros movementos galeguistas, especialmente no século XIX porque non imos negar o papel que no século XX desenrolaron primeiro Ourense como foco da Xeración Nós, e logo Vigo nos tempos das primeiras editoriais en galego cun residente tan importante como era Don Álvaro Cunqueiro.

Levo toda a vida defendendo a miha cidade de prexuizos que salientan só unha parte da realidade, i esquecen as profundas raíces galegas da terra que gobernaba Breogán, e dende a que unha manhá sen néboa os celtas descubriron Irlanda. Porque precisamente a orixe da torre de Hércules foi un dos debates máis interesantes do noso Rexurdimento, inspirando mesmo un poema satírico de Francisco Añón dicindo que non a construiran nen os celtas, nen os romanos, nen gregos nen fenicios, fora construida…polos canteiros!

Na excursión de fin de curto de 8º de E.X.B. (fin da primaria daquela) fun cos meus companheiros de Franciscanos a Toledo, Madrid e Salamanca. En Madrid estivemos un par de noites nunha pensión da rúa do Príncipe, perto da Praza de Santa Ana. Non sei si foi a primeira ou a segunda noite, outro colexio galego (da Marinha) aloxouse na pensión. Non lembro ben si eran de Ribadeo ou Viveiro, pero cando fun á habitación duns companheiros un deles estaba un pouco abraiado porque vinhan de dicirlle, cando falando con eles dixo que eramos da Corunha, que na nosa cidade non sabiamos falar galego. Saín inmediatamente á fiestra a chamalos de todo en galego. O curioso é que aos cinco minutos veu o seguridade da pensión é díxome: Mira rapaz, eu non tenho nada contra ti, pero si volto escoitar a túa voz berrando polo patio dormes na rúa.

Non tiven outro remedio que calar, pero non foi a única vez. En campamentos, excursións,... mesmo fora de Galiza dicir que vinha de onde vinha cambiaba caras e actitudes de xente, o cal paréceme moi inxusto.

O meu avó materno era da Corunha ao cento por cento. Dunha familia do Martinete, xunto a Mesoiro e perto de San Vicente de Elvinha, no antigo concello de Oza. O seu pai era de Vilaboa no concello de Culleredo. E o meu avó falaba só en galego. A minha nai é corunhesa,  nada e criada na nosa común cidade (filla de nai ourensá, do fermosísimo concello de Allariz) e pensa en galego, que tamén usa de cote. A minha avoa paterna é de San Xosé, entre Meicende e o Ventorrillo, e a súa língua é claramente o galego.

Rosalía de Castro no seu prólogo de Cantares Gallegos agradecía á escritora Fernán Caballero que se desmarcara nos seus escritos dos topicazos que outros escritores esaxeraban dando mala fama á Galiza e os seus habitantes. Eu agradezo que a xente denantes de caer en xeralizacións absurdas asuma que na Corunha hai galegofalantes fachendosos da súa língua e cultura. Que a cidade tivo moito peso no rexurdimento, e que deu moitas das figuras sobranceiras da nosa cultura.

Entendo que moitas veces son os propios habitantes da cidade os que dan isa imaxe. Entendo que o Vazquismo fixo moito dano niste sentido. Pero non deixen que ninguén fale en nome dun colectivo de casaque 250.000 persoas, con distintas circunstancias e ideas. Moitos deles profundamente galeguistas, e profundamente corunheses.

Por fucinhos

Despois dunha semana de descanso (non sei si merecido ou non) volvo á disciplina deste blog. Esta semana vou abordar un tema tan importante como é o futuro da nosa lingua, que está nas mans dos rapaces e rapazas que están a medrar i educarse nistes días. Por suposto no mundo tecnolóxico e audiovisual no que vivimos, a televisión e a radio tenhen un rol moi importante na formación dos espectadores. En especial dos rapaces, que asimilan todo o que ven, especialmente deste xeito tan doado e ameno.

Salienta dentro da TVG un programa que xa caseque leva 20 anos emitindo debuxos e programas infantís internacionais en galego, falo por suposto do Xabarín Club. A súa contribución á normalización lingüística pareceme moi importante. E non, a normalización lingüística non son un colectivo de radicais simpatizantes do terrorismo agachados tras das súas pancartas. A normalización lingüística é algo absolutamente necesario si queremos que a nosa lingua siga a ser unha lingua viva e falada. E toda lingua asegura o seu futuro con novos falantes. Algo totalmente necesario e natural nunha sociedade onde conviven dúas linguas sen igualdade de condicións. O fomento da lingua máis feble socialmente ten toda a lóxica para garantir o seu futuro.

O gran mérito do Xabarín é precisamente facer que rapaces que nunca escoitan galego na súa casa ou no seu eido en xeral, o fagan dun xeito totalmente natural. Cando o Xabarín comezou alá polo 1994 eu xa estaba a piques de entrar na universidade, e aínda así vía o programa co meu irmán, que ten o carnet gardado como un tesouro. Eu ía a un colexio privado e os meus companheiros eran nos máis dos casos xente da burguesía corunhesa, clase media-alta, nas antípodas do perfil cotiá de galegofalante. E aínda así, lembro a alguna das minhas companheiras máis estiradas a cantar a canción dos Heredeiros da Crus Que jallo é, co seu famosísimo refrán churras, churras, churras. Porque xunto coas series en galego estaban as estupendas cancións de A cantar con Xabarín que ademáis do megahit dos heredeiros da Crus (tiveron outro chamado Íscalle lura) tinhan boas cancións de grupos galegos como o Estou na lavadora  do Caimán do río Tea, e cancións dos Diplomáticos de Monte Alto, Yellow pixoliñas, etc. O que se deu en chamar Rock bravú. Pero esas cancións cargadas de humor e referencias rurais tenhen o mérito de que xente que ata daquela consideraba demasidado boa para falar galego, cantase con naturalidade e humor as súas letras.

O Xabarín daquela foi unha especie de versión galega da famosa Bola de cristal que rachara con todos os precedentes en programación infantil naquela Espanha efervescente dos oitenta. Porque o Xabarín ademáis de ponher debuxos cun éxito brutal como As bolas do dragón, tinha microespazos propios como a sección na que o doutor TNT falaba das derradeiras tendencias de banda desenhada. Ou a sección de moda de Silvia Superstar, a cantante da banda viguesa The killer barbies. Tamén podíamos escoitar en galego os experimentos caseiros do Mundo de Beakman.

Dun xeito caseque imperceptible ese programa acadou que moita xente comezase ver programas en galego, o que quere dicir no seu caso que podemos consideralo un éxito rotundo no obxectivo que ten a Radio televisión de Galicia de contribuir á normalización lingüística. Xa falarei en xeral da Galega e ata que punto cumple ou non con isa finalidade, alén da obxectividade dos seus informativos ou a evidente falla de naturalidade ao falar en galego dos máis dos seus presentadores.

Saco iste tema, porque no medio dos moitos recurtes e precariedade do mundo editorial galego hai pouco voltou saír á rúa a revista Oink do devandito Xabarín club. É unha boa nova porque é o xeito máis natural de que os espectadores do programa afagan a ler en galego. Un primeiro paso para ganhar lectores para a nosa lingua, comezando con revistas e banda desenhada, e no mellor dos casos pasando á boísima literatura infantil e xuvenil que ten a nosa lingua.

Outra das grandes contribucións da televisión galega á normalización lingüística entre os máis novos son as dobraxes das películas de Asterix. Algunha delas tenhen unha dobraxe épica, como a que de As doce probas ou Asterix e Cleopatra. Falando co meu irmán (e coido que non somos os únicos) marcaronnos tanto istas dobraxes que cóstanos máis velas en castelán, afeitos as moi boas voces dos seus dobradores.

Non me gusta estar sempre en clave planhideira e pesimista, porque son optimista de meu e prefiro quedarme co  bó das cousas, aínda que a situación real da nosa lingua non permite que durmamos nos loureiros pensando que porque a xente sexa quen de ver anime en galego está todo salvado. Pero polo menos é un xeito de que os cativos venzan prexuizos dos seus pais e os adultos que os arrodean, e podan chegar a estimar o galego por eles mesmos ainda que aprender unha lingua require moita disciplina, e a preguiza que xeralmente caracteriza á adolescencia non case ben con ela. Un rapaz que non sexa animado a aprender polos adultos que o arrodean vai sentir menos estimulado a facelo. Se dun xeito doado, como a través da televisión, dáselle a ese rapaz a posibilidade de aprender e practicar unha lingua, ise rapaz será un adulto que  a conheza,  e poderá expresarse nila máis adiante.

Falaba unhas linhas máis arriba da literatura infantil e xuvenil e está a piques de sair un interesantísimo proxecto literario que combina narración e ilustracións. Chámase Vento e chuvia e nel Manuel Gago fala da cultura castrexa, dos seus homes e os seus deuses dun xeito didáctico pero entretido. Unha boa programación en galego pode ser o paso previo a que os rapaces lean libros na nosa lingua.

A teimuda resistencia do galego a políticas represoras no pasado, baseaba ata certo punto no illamento do mundo rural. Niste mundo de aldea global e comunicación planetarias os medios audiovisuais tenhen que ser un aliado que axude a dar un futuro a linguas nunha situación de vulnabilidade. Longa vida ao Xabarín, que siga moitos anos axudando aos nosos rapaces a afacerse a que os seus personaxes favoritos falen na lingua dos seus avós.

O negocio das letras

Esta semana saltou a nova de que varias editoriais galegas pedían á Fundación Otero Pedrayo e á Editorial Galaxia que fagan público o testamento de Otero Pedrayo, e se dea a posibilidade de publicar as súas obras. O curioso é que a nova no Faro de Vigo fora publicada en perfeto castelán (xa non chegamos nin aos mínimos de  sacar o galego en domingos e festas de gardar). Despóis diste inciso, as editoriais interesadas salientaron que non é por unha cuestión  comercial, dado que desgrazadamente o interese polos nosos clásicos é ben escaso. Tamén paréceme interesante que os herdeiros e depositarios dun legado literario, que mesmo recibiron propiedades que lles dan ingresos económicos para cumplir coa tarefa de manter e difundir ise legado, o garden con tanta cobiza. Algún día falarei do fascinante mundo das fundacións para manter o legado de escritores, porque hai cousas ben interesantes.

Por outra banda, non penso que sexa un fenómeno illado de Galiza, pois os clásicos en xeral non interesan. Eu xa mencionaba a importancia de ler as obras de referencia universal nun artigo anterior, e como nos máis dos casos limitamos a lelas na escola, e obrigados. Entendo que non sempre é doado ler algunhas delas, aínda que a boa literatura lese moi ben. Por iso o negocio editorial moitas veces é moi complicado, porque non esquezamos que o obxectivo de toda empresa e obter beneficios. Pretender vivir dos libros nun país que lé mais ben pouco non é doado. No mellor dos casos a xente lé un libro ao ano, que adoita ser o premio Planeta, que lle agasallaron no nadal ou no aniversario. Si es un home tes todas as papeletas para que che caia ise agasallo que, ollo, é correctísimo. Os meus respetos para unha editorial forte que pode vivir da literatura alén do debate que poda agromar sobre calidades. Eu estou totalmente de acordo con Javier Marías no que dí de que el respecta a calquera persoa que escriba, aínda que o resultado sexa de mala calidade, porque mesmo escribir algo malo require tempo i esforzo. Ademáis un dos alicientes do Planeta é que adoitan ganhalo escritores cun nome i é un xeito de que a xente lea a Vargas Llosa, Juan Marsé ou Terenci Moix.

A outra cara da moeda do mundo empresarial das letras son as editoriais que arriscan e deciden vivir no límite da rendabilidade, por amor á arte poderiamos dicir. Pero ise amor a arte, o publicar xéneros pouco agradecidos en cifras de vendas como a poesía ou o conto, é o calcio que alimenta o esqueleto de calquera literatura. O conto é un xénero que vende  pouco, cunhas cifras moi por debaixo da novela, pero quen non lea conto vai perder toda a obra de Borges, boa parte da de Cortazar e boísimos retrincos de Cunqueiro, por ponher só algún exemplo.

En Galiza hai editoriais que arriscan e defenden a boa literatura alén da súa rendabilidade. Unha curmá do meu pai non acadaba que ninguén lle publicase o que escribía, e decidíu crear a súa propia editorial. Arriscou e montou unha pequeña editorial que publica en base á calidade das obras, sen buscar o potencial de best-seller, e sae adiante aínda que non dea para crear un holding. Afortunadamente editoriais como isa permiten que a literatura tenha un balón de osíxeno de cando en vez. Tamén as boas librerías que dan un estrado a escritores para dar a conhecer as súas obras, alén do que paguen as editoriais grandes para ponher a súa publicidade ben visible.

Con 18 anos comecei escribir unha serie de contos. Despóis de moito tempo a argallar neles   (entre medias estudiei unha carreira, emancipei, comecei no mundo laboral, hipotequei e saquei tempo de onde puiden para escribir) hai tres anos din por rematada a súa creación, corrección e revisión. Despóis de facer descartes e engadir retrincos de inspiración de derradeiro minuto, deixei o número na cifra redonda de 50 contos. Respectando a superioridade numérica e literaria de Bocaccio e Margarida de Angulema. Un deses relatos fora publicado 4 anos antes na revista Madrygal, que saca anualmente o departamento de románicas da Complutense con temática 100% galega. Convencido de que era o momento, puxen en contacto cun máximo responsable dunha importante editorial, que me pediu que llos enviara para botarlle unha ollada. Ao mes os meus contos voltaron por correo cunha carta que gababa a súa calidade, pero que aseguraba que era mal momento para publicar, dado que pola crise tinhan unha longa cola de espera de material por publicar.

Non souben moi ben como interpretar isa negativa. Porque pensei que gabar algo por caridade non tería sentido. Unha amiga que leu a carta díxome que esa persoa non ganhaba nada mentindo, e que si gabara a calidade era por algo. O certo é que publicar contos dun autor desconhecido é todo un suicidio en termos económicos, para unha editorial. Só os autores consagrados poden permitirse isas veleidades creativas, e aínda así tampouco venden tanto como cunha novela. O gracioso é que calquera futbolista publica unha biografia con 25 anos, normalmente escrita por un xornalista deportivo, e venden moitos exemplares aínda que penso que ninguén os merca para lelos, e son parte do millonario merchandising que move o actual opio do pobo. Hai mesmo quen merca libros para que as súas estanterías non parezan tan solitarias.

Acadados os 36 sen ter publicado máis ca dous contos na devandita revista Madrygal, un remata por temer quedar toda a vida  na terra dos escribintes sen sorte, como dixo Vargas Llosa nun dos seus discursos de agradecemento do Nobel. Pero o certo é que aínda que non saiba moi ben que vai ser dos meu escritos, tamén  é certo que son unha necesidade. Esta semana lin, nun artigo sobre unha exposición adicada ao artista multidisciplinar da Movida  Carlos Berlanga, que dixo que crear cada disco era un gran sufrimento. O xornalista preguntoulle que se o pasaba tan mal por que creaba. A súa (evidente) resposta foi que porque o precisaba, porque era unha necesidade para el. Non é bo momento para publicar en galego, pero isa non é razón para non escribir en galego. Especialmente cando o precisas i estas cheo de ideas. A cuestión é atopar tempo.

No artigo do Faro de Vigo sobre Otero Pedrayo alguén dunha editorial punha o exemplo de  Inglaterra porque (segundo esta persoa) alí a xente lé os clásicos, i eu que vivo en Inglaterra non estou tan certo . De feito tenho un exemplo claro e recente, porque hai tres anos comecei o costume (excéntrico para moita xente) de ler en outono  un dos sete libros de À la recherche du temps perdu de Proust. Tenho un volume coas 7 novelas, pero coa minha recente mudanza, non sei en que caixa das moitas onde están gardadas as minhas cousas estará. Así que quería mercar o cuarto libro da serie (Sodome et Gomorre) e pensei que nunha cidade como Londres non seria dificil atopalo. Fun á libraría Waterstones da rúa Piccadilly (que é enorme, das máis grandes senón a meirande da cidade) e para a minha sorpresa a escolma de libros en francés non chegaba a encher unha estantería (compartida con libros en alemán) e nin rastro de libros de Proust. Embora moitos de Amélie Nothomb i escritores actuais, o único clásico representado era Zola.

A conclusión é que neste tempo de discordia egocéntrica no galeguismo, ogallá que cheguen a un bó acordo e saia á luz a obra completa dise gran escritor que foi Otero Pedrayo.

Demócratas

Recentemente a BBC emitiu unha serie de tres documentais sobre a relación entre as dúas maiores aportacións de Atenas á cultura occidental: democracia e teatro, que naceron ao mesmo tempo. A teoría que expunhan considera que xorden simultáneamente porque o teatro é un xeito de controlar ao goberno democrático. Pois a liberdade de expresión é imprescindible para que o sistema democrático estea sempre baixo control e non caia nos excesos da tiranía. Xa sexa a través das comedias de Aristófanes, ou das traxedias de Eurípides, dun xeito directo ou sutil os excesos do sistema e dos políticos eran satirizados ou expostos para a consideración do pobo . Por exemplo na súa famosa obra As Troianas Eurípides critica os excesos da guerra e as súas terribles consecuencias sobre os habitantes de zonas en conflicto. Pero non o fai en abstracto, nin denuncia os excesos cometidos moitos séculos antes en Troia, senón o ano anterior na invasión ateniense da neutral Illa de Milos, arrasada pola polis por querer permanecer neutral na Guerra do Peloponeso, e non apoiar á poderosa cidade de Atenea. A poboación foi duramente castigada despóis da conquista, sendo asasinados os homes e escravizadas as mulleres, como as dignas Hécuba e Andrómaca na obra do dramaturgo ateniense.

A pesares de que semelle que estou a esbardallar falo de democracia por unha afirmación contundente do actual conselleiro de Cultura, Jesús Vázquez, esta semana nunha entrevista en El Pais. O senhor conselleiro dicía sen asomo de dúbida que “os que se opoñen ao decreto do galego non son demócratas”. Completaba o piropo chamándoos mentirosos e ademáis dicindo que apoian ao terrorismo. Nin Dante fixo unha descripción tan apaixoada da súa adorada Beatrice. Tamén parapétase en que como eles tenhen a maioría absoluta, dalgún xeito están lexitimados a falar en nome da democracia, e a vergonzante minoría que non lles votou a calar e asumir a sabedoría que lles deu a vitoria nas urnas.

Voltando ao modelo ateniense, vemos que a liberdade de expresión é imprescindible para que o sistema estea engrasado, e vemos cos principais personaxes da política e vida ateniense están sentados entre o público e aplauden obras nas que son criticados dura e abertamente. Mesmo existe a lenda de que Sócrates levantou a aplaudir nunha pasaxe en que Aristófanes era especialmente irónico con el. Pola contra segundo o señor Vázquez un bó demócrata ten que calar a boquinha porque a maioría que votou a un partido é mais sabia ca minoría que non soubo ver as vantaxes de por no goberno a ese partido. É dicir, ise mecanismo imprescindible na Atenas de Pericles (onde a súa amante Aspasia era brutal e públicamente criticada) é inconcibible na democracia moderna onde os que non votaron ao partido do goberno son, no fondo, un fato de perdedores que tenhen que asumir a súa derrota como bos perdedores. Unha visión máis propia dunha novela galdosiana do século XIX, coa imprescindible figura do cesante agardando cos seus volten ao goberno. Con respeto a isa minoría, os seus dereitos,o control dos cartos dos seus impostos ou a visión da cousa pública que poidan ter non son válidos porque non forman parte da maioría. Isa parece ser a lóxica á que obedece a visión do conselleiro.

Nunca entendín, nin entenderei, por que os partidos en Espanha semellan gobernar só para quen os votou. Cando suponse que o obxectivo do goberno é o ben colectivo, de quen te votou e de quen non o fixo, que non deixa de ser cidadán e ter os seus dereitos (xunto as obrigas que supón isa cidadanía). Na mesma entrevista mencionase unha actitude máis dialogante e conciliadora cara ao galego doutro membro da Xunta de Núñez Feijoo (o secretario xeral de política lingüística) que falou no parlamento galego de buscar un novo clima de diálogo en favor da nosa lingua. Pero o conselleiro non quixo saber do tema porque está claro para el que quen non concorda coa súa política minte, é un demagodo, apoia terroristas e non é un demócrata. O certo é que quen concibe un xeito do exercer  o poder público tan impermeable ás criticas debería de matinar si o seu concepto de democracia non é un chisco laxo, e xaquelogo está en perigo de cruzar unha linha dramática no seu tango agarrado con reaccións totalitarias. 

Todo isto á hora de falar de modelo educativo, presenza do galego no ensino e normalización lingüística, e todos istes piropos para organizacións como A mesa pola normalización lingüística ou outros partidos políticos, e daquela democráticos ainda que lle pese ao bo do senhor conselleiro. Hai quen tivo o bon tino de tomar a broma istas afirmacións i é unha actitude moi intelixente, porque tomandoas en serio decataríamos da súa gravidade. De usar con tanta lixeireza ise tipo de afirmacións para descalificar ao adversario político. Concibido como inimigo nunha visión absolutamente maniquea da realidade.

É unha magoa isa aversión dos uns contra os outros, e a paisaxe política galega non é moito máis prometedora cando ollamos ás outras forzas políticas. Na actual situación en que tanto o PSOE como o Bloque están polarizados en loitas intestinas polo poder. As forzas nacionalistas totalmente desunidas i en guerra de descalificacións entre elas. Isa desunión, ise fachendo estéril, non leva a nengures e non beneficia a ninguén, nin ao sistema, nin tampouco aos intereses de Galiza ou aos da nosa cultura.

Polo menos tivemos ista semana a boa nova de que grazas a unha iniciativa popular en change.org a colección de Nova Galicia Banco está en vías de ser declarada Ben de Interese cultural, e quedar protexida para evitar que espalle polo mundo adiante. Confiemos que pase nalgún momento a mans públicas e, daquela, a ser patrimonio de todos os galegos.

Porque é curioso que un personaxe con ideas tan radicais estea a cargo das decisións que afectan á cultura galega. As decisións do PP á hora de escoller persoas para levar os asuntos culturais son elocuentes dabondo con respecto ao seu desprezo pola cultura. En Galiza témolo caso senlleiro de Jesús Pérez Varela e a súa esperpéntica Carminha Burana. No goberno central temos a aquila Esperanza Aguirre que non conhecía a Santiago Segura, para estupor dos propios xornalistas conservadores que a estaban a entrevistar. O propio presidente do goberno actual foi durante un tempo ministro de cultura nos seus anos de cambalache ministerial dentro dos dous gobernos de Aznar. Por non falar da inefable Pilar del Castillo. Alo menos daquela aínda había Ministerio de cultura. Porque agora a cultura foi relegada coa excusa da crise a Secretaría de Estado. Os feitos falan por si sos da estima que lle tenhen a cultura.

Lembro con saudade os tempos en que ise ministerio era defendido por xente da cultura, como Jorge Semprún ou Jordi Solé Turá. Mesmo Carmen Alborch (por suposto que Carmen Calvo non) pero o certo é que Cesar Antonio Molina e Ángeles González Sinde eran xente que vinha diste mundo, coas súas limitacións, pero xente da cultura. Non xestores que desenrolan o seu traballo como simples burócratas.

Por sorte a cultura e unha gran supervivinte e crece nos tempos da censura. É unha mágoa que tenha que falar de política na entrada número 8 do blog. O oito é o meu número favorito e para mín é especial levar xa 8 semanas, dous meses, a compartir as minhas ideas convosco. Por suposto que as linhas precedentes son a mina opinión, xaquelogo subxectiva e non aspiro a estar en posesión da verdade absoluta, porque considero que ninguén o está. A nosa visión do mundo está determinada polas nosas cicunstancias persoais, entorno socioeconómico, educativo, cultural, ambiental, etc. Todo iso fai inevitable que tenhamos ideas distintas, pero a diversidade de ideas é a que mantén viva a nosa sociedade e fainos evolucionar. Se todos pensásemos igual aínda estaríanos nas cavernas.

Asuman senhores políticos que coa bicoca do poder ven o flaxelo da crítica, crítica necesaria para que vostedes non esquezan que son servidores da sociedade, mesmo de quen non lles votou. Que non deixan de ser demócratas por ter outras ideas. E non esquezan que a Cultura (escrita con maiúsculas) é o noso legado para a posteridade, e debe ser defendida e fomentada, aínda que non interese a isa maioría que da o poder (con todas as súas vantaxes) cos seus votos. Porque o poder ou autoridade política non é un privilexio, senón unha responsabilidade.

1000 excusas

É incrible a creatividade que temos cando chega o momento de inventar excusas para xustificarnos. Eu as veces quedo abraiado co reviradas que son algunas das que pon a xente para non ler en galego. Ainda que unha vez analizadas non son nada orixinais ou axeitadas. Hai centos, milleiros, pero velaí as minhas favoritas.

1.       A literatura galega só fala da Guerra Civil: Ista ten o nivel 10 do test de resistencia de excusas. É o diamante das excusas, cristal puro de excusa. O desconhecemento fachendoso do que desconhece. É evidente que un período como ise marca a historia e a percepción dun país. É obvio que a influencia que tivo na nosa literatura é moi grande, pero dicir que a literatura galega é monotemática é faltar á verdade. Na nosa lingua podemos ler sobre moitos temas. Viaxar no tempo e no espacio coa vizosa fantasía de Cunqueiro; aprender do realismo de Neira Vilas ou ler excelente novela policíaca nos libros de Diego Ameixeiras. Ademáis hai literatura anterior a ese período, e autores novos que escriben sobre o seu tempo.

2.       A literatura galega é costumbrista: parece que se non contas historias ambientadas en aldeas galegas non podes escribir en galego. Pois non, da man de Cunqueiro visitamos a Bretanha arrodeados de pantasmas nas “Crónicas do sochantre”, ou viaxamos con Simbad polas terras de Arabia en “Si o vello Simbad volvese ás illas”, acompañamos ao incerto señor Don Hamlet no Castelo de Elsinore, en Dinamarca, da mesma man de Don Álvaro. Xohan Bernárdez lévanos á Inglaterra de Guillerme “o Conquistador” no “Ano do cometa” ou Marcos Calveiro  á Venecia de Vivaldi en “Settecento” por poñer só algún exemplo.

  

3.       A linguaxe na literatura galega é revirada e artificial: a ver, como digo isto sen que ninguén se me ofenda. Cando lemos en castelán ninguén sorprende con que a linguaxe sexa máis rica, complexa e (daquela) literaria da que escoitamos pola rúa, ¿verdade?. É xaquelogo dereito exclusivo doutras linguas ter unha variante culta ou literaria que no caso do galego sería un privilexio inconcibible?

4.       E que como non falo en galego decote, como vou ler en galego?: pero de todos os xeitos isas mesmas persoas moitas veces presumen de ler en inglés para manter vivo o seu conhecemento do idioma. Seica sen falar a lingua de Shakespeare decote. O curioso é que hai xente que non é galega e que escolle a nosa lingua para os seus escritos como unha opción persoal, como Pere Tobaruela que, como ben apunta o seu nome, é catalán. Ou británicos que fan unha defensa activa da nosa lingua e cultura escribindo en galego, como Craig Patterson ou Neil Baxter, entre outros. Aquí xa está de volta a nosa querida amiga a autoxenreira.

5.       É que a literatura galega é doctrinaria, e xaquelogo nacionalista: Anibal Malvar xa falou hai moitos anos dese tópico que cae sobre os escritores en lingua galega como nacionalistas. I e que a xente aínda confunde nacionalismo con galeguismo, e unha opción cultural como o feito de escribir nun idioma determinado cunha opción política. En galego hai escritores de esquerdas, de dereitas, nacionalistas ou non nacionalistas. E de todos os xeitos as ideas políticas de cada escritor están alén do que escribe. Un pode disfrutar das marabillas que publica Xosé Luis Méndez Ferrín e non estar ao 100% de acordo coas súas ideas políticas.

6.       É excesivamente académica: a pluralidade de voces contradí ese tópico. É certo que un dos xéneros fortes da nosa literatura é a poesía, que non é nada doada de ler, que pide máis disciplina ao lector. Pero tampouco esforzamos en ler aos nosos clásicos alén do que nos mandan na escola. E deste xeito perdemos a oportunidade de disfrutar da brillante ironía de Risco no “Porco de pé”, ou a exquisita cultura de Otero Pedrayo en “Arredor de sí”. Vemos eses libros como libros para ler na escola e non tomamos a molestia de lelos. Pero o problema cos clásicos non é exclusivo da nosa literatura, e obras de referencia a máis da xente só lenas porque llo mandan na escola (no mellor dos casos).

7.       Relacionada coa anterior, é aburrida: o curioso é que os mesmos que devoran os libros de García Márquez e van pregoando as súas bondades obvian a quen segundo o propio Gabo é un dos seus escritores favoritos. Efectivamente, o noso Cunqueiro. Ademáis eu digo, non hai libros aburridos, só lectores desinteresados. Os libros que máis venden normalmente son sinxelos de ler, contan a mesma historia de sempre (novela bizantina romántica de rapaz quere a rapaza, superan todos os obstáculos e rematan xuntos e felices). Estamos volvendo moi cómodos e non tomamos a molestia de ler libros que non son doados de ler. Cunha estética que pide un esforzo pola nosa banda, unha mensaxe que pode non ser agradable ou unha estructura que require atención. Pero son eses libros que esixen un esforzo de nós os que fannos medrar.

As outras excusas están dalgún xeito relacionadas con istas. A xente que ten medo que lle falen só de paisanos de Cospeito (ollo que poden ter a vida máis interesante  ca de moitos personaxes doutras literaturas), entre vacas marelas e aburridos prados onde o máis interesante que pasa é a Santa Companha. E si é certo que a literatura galega harmoniza moi ben a rica literatura popular coa literatura culta, tamén o é que non se limita a falar de nós exclusivamente e bota unha ollada a outras terras e outros tempos. Mesmo temos boas traduccións de clásicos doutras literaturas. Eu lin unha fantástica versión en galego da “Cartuxa de Parma” de Stendhal publicada por Galaxia, e hai obras de arte da traducción como as que fixo no seu día a poeta Xela Arias.

Si pensamos que dende a propia Xunta asegurouse ao pouco de chegar Núñez Feijoo ao poder que as editoriais galegas tinhan que publicar só aquilo que sexa rendible, pois teremos que agardar a que venha a Danielle Steel galega a redimir ás nosas letras de todas as súas eivas (por exemplo as 7 anteriormente enumeradas). Desgrazadamente limitarnos a publicar só o rendible é renunciar á calidade, a eses libros que fan unha literatura, que convirten co tempo en clásicos.

Namentres os lectores pensan si len ou non os nosos libros, atopamos unha variedade importante de voces i estilos. Podemos ler a ritmo de peza músical sobre Sao Paulo a extraordinaria “Periferia” de Iolanda Zúñiga. As boas novelas policiacas de Diego Ameixeiras, que foi guionista da serie Matalobos da TVG (entre outras). Ou sobre narcos en “Á de mosca” de Anibal Malvar. Sobre un manuscrito prohibido na Compostela do século XVII na “Festina lente” de Marcos Calveiro. Ou sobre os xeitos de evitar á inquisición que tinhan os galegos no século XVI na novela de Alfredo Conde “Xa vai o griffón no vento” que ademáis foi o libro estranxeiro máis vendido en Italia no ano  en que o libro máis vendido do país alpino foi “ O Péndulo de Foucault” de Umberto Eco, ademáis de ganhar o premio Grinzane Cavour de literatura estranxeira no 1990. Por certo, para os exquisitos que prefiren ler a Manuel Rivas traducido, están de noraboa, pois poden facelo en máis de 20 linguas.

 Como sempre teremos que agardar a que nos gaben dende fora para espertar interés dentro. Pero a pesares de todos istes prexuizos, a nosa literatura persiste teimuda a loitar e a acadar prestixio, dun xeito desinteresado, para todos nós, tan ingratos.

O castro da moura

Un tema que repite constantemente nas lendas galegas é o dos mouros que gardan tesouros que un só pode acadar se é listo dabondo para non caer nas súas andrómenas. Porque acadar un tesouro require máis que sorte, precisa sagacidade. Agora sabemos que o que había detrás desas lendas, desgrazadamente, é un xeito de xustificar o expolio patrimonial de castros e dolmens. Pero cóntanos moito máis ca iso.

Presenza constante na literatura oral galega, os contos de mouros tamén aparecen na nosa literatura culta, sendo o exemplo máis salientable A trabe de ouro e a trabe de alquitrán de Vicente Risco. O gran escritor da xeración Nós tinha un talento especial para trasladar á gran literatura as alfaias anónimas dos contos populares galegos. Escribiu un marabilloso conto baseado nas lendas de lobishomes titulado O lobo da xente e tamén fixo un moi bó traballo na debandita Trabe de ouro. Non quero ser un spoiler e xaquelogo non vou contar o final dunha xoia literaria dese calibre (só podo recomendala súa lectura), pero si podo adiantar que o tesouro para Risco non é material senón cultural. Soterrados baixo o castro están os gardiáns da primitiva cultura castreña agardando para poder transmitir as grandeza da súa cultura ás xeracións do futuro.

A pesares de que a de Risco poida semellar unha visión excesivamente intelectual, a súa interpretación paréceme máis axeitada do que nunha primeira vista puideramos pensar. Das lendas de mouros inferimos que a xente dalgún xeito asociaba os castros e megalitos aos tesouros con enxovais douro. Desgrazadamente ese coñecemento implicaba o expolio das máis das pezas de ouro que “custodiaban os mouros”. Pero a pesares de que a xente non soubera exactamente o valor arqueolóxico das mesmas si que sabían que eran xoias antergas, e os castros restos dunha civilización anterior. Esa intuición non implicaba necesariamente respeto ou cuidado con eses vestixios doutro tempo. A xente usou a pedra destes monumentos para construir casas ou para separar fincas, destrozou antas ou mámoas na procura de tesouros, e chegou a utilizar diademas douro para engalanar unhas zocas.

O fenómeno non se limitou a Galiza porque, por exemplo, o monumento megalítico por excelencia (Stonehenge) sufreu durante séculos, por  estar feito con pedra de primeira calidade nunha rexión con escasez deste material, e xaquelogo os vecinhos da zoa usárono de canteira. Cando finalmente recoñeceuse o seu valor histórico e artístico caseque foi peor porque os primeiros visitantes do monumento que quixeran levar un anaco a xeito de souvenir podían alugar o martelo do ferreiro da veciña vila de Devizes para tal fin. Por suposto que o feito de ser un fenómeno universal i extendido non o lexitima ou xustifica, pero é só un exemplo. De todos os xeitos o feito de que a xente non lle dera importancia a ese legado doutro tempo non quita a que en certa medida non reconheceran que tinhan a maxia do antergo. De aí que para acadalo tiveran que pasar por unha proba máxica que os fixera  merecentes de tal premio.

Os mouros son xente negra, vestida de xeito exótico que aparecen nun contexto cotiá pero dun xeito sobrenatural, ainda que en situación domésticas (como con animáis de granxa ou amamantando un cativo).  Se non aprobeitas esa aparición máxica non has ter unha segunda oportunidade. Quen dubida e volta polo seu premio pode atopar que onde había unha moura tendendo roupa arrodeada de pitas non queda nada só uns minutos despóis. A propia toponimia dos lugares fálanos do seu carácter máxico. Por exemplo no concello ourensán de Entrimo atopamos un dolmen conhecido como “casa da moura”. Outro exemplo atopámolo no pontevedrés concello de Tordoia onde o Dolmen de Cabaleiros tamén é conhecido como Casa da moura. Tamén hai unha toponimia similar  no dolmen de Pedra de moura na parroquia de Aldegunde, en Carballo. E só por ponher algún exemplos. O seu carácter máxico explicaba de forma doada de que xeito puideran mover os antergos poboadores de Galiza pedra de tal tamanho ou peso. Quizabes iso tamén explique por que a pesares dos saqueos e destrucción moitos cheguen en bo estado aos nosos días, porque se cadra un castigo máxico podía acadar a quen lles fixera algún mal.

A relación entre o pasado e os nosos devanceiros xerou un dos xéneros máis auténticos de literatura popular. Deixando mostras da fértil imaxinación do pobo en relación aos abundantes restos castreños e megalíticos que atopamos pola xeografía galega. Mantendo unha inconsciente relación cun rico pasado que non sabían explicar dun xeito científico i explicaban co imaxinario colectivo.

Embora a destructiva ignorancia do pasado atopa unha perfeta companheira na desidia do presente. Unha das antas máis sobranceiras da nosa terra, o Dolmen de Dombate en Cabana de Bergantinhos, chegou a estar en situación crítica mesmo despois de que unha excavación amosase aspectos tan abraiantes como un dolmen anterior soterrado baixo deste e varios idolinhos colocados nun aparente orde diante da cámara. Temos un rico patrimonio e a conseguinte responsabilidade de mantelo para transmitilo a quen venha detrás de nós, e uns poderes públicos que encollen de ombreiras alegando falta de recursos económicos. Ao mesmo tempo no Gaiás un monstro que se apelida cultura (e se chama Cidade) leva a un extremo a idea de matar ao pai, i está a deixar sen orzamento a nosa cultura, convertido nun mausoleo do absurdo, un monumento onanista carente de sentido, xustificación ou contido. Unha rexión cun patrimonio tan rico como o noso tería que ter un plan claro de defensa e potenciación do mesmo. Neste sentido ven de sair un libro escrito por Xurxo Ayán e Manuel Gago que se chama Herdeiros pola forza que confío xere debate e concienciación, e unha resposta por parte destas institucións que só saben ollar cara a outro lado.

Namentres agardamos por unha resposta axeitada das nosas autoridades políticas, a cultura galega é como a Blanche Dubois de Tenesse Williams, e ten que crer na bondade dos estranos (non lle queda outra).

A mala educación

Hai dúas semanas o artigo do blog titulábase “Lingua rica, lingua pobre”, pero ben podía telo chamado “língua boa, língua mala”. Porque aparentemente hai linguas mellores ca outras, boas ou malas para quen as estuda ou fala. Digo isto porque a semana pasada Rafa Cuiña facía eco dunha nova espallada por Galicia bilingüe que publicaba ABC. Aparentemente un pai de familia rexeitara un traslado a Vigo para evitar ao seu fillo a enésima inmersión lingüística sufrida en Valencia, Mallorca e Catalunya, porque prefire que estudie en castelán. Do xeito en que Galicia bilingüe enfoca a nova da toda a sensación de que en Galiza é imposible estudar en castelán.

A famosa lei de inmersión lingüística que o bipartito tentou implantar non pretendía que se estudiara só en galego, senón aumentar  a súa presenza no ensino, precisamente porque era (é) unha presenza simbólica. Xa contei a minha propia experiencia de estudar en galego só galego e sociais en primaria, só galego e literatura galega en bacharelato e C.O.U. e só dúas das 25 asignaturas de dereito na universidade. Calquera diría que ese pobre rapaz non vai escoitar unha soa palabra en castelán dende o momento en que ponha un pé na escola. Nada máis lonxe da realidade. Fronte a minoría de escolas que ensina a maior parte do programa educativo en galego o que impera é o contrario, o ensino en castelán. Outra cousa é que exista a asignatura de galego. Cando eu estudaba xa comentei que había exención nos primeiros anos para os rapaces que vinhan de fora. Tiven un companheiro manchego  na E.X.B e un cántabro no bacharelato, que non o tinhan que estudar en absoluto. É un feito que o ensino en Galiza é maioritariamente en castelán, e que a presenza do galego é anecdótica.

En base a esta situación do pai que rexeita un traslado polo ben do seu fillo, xórdeme a pregunta de que tería pasado si no canto de a Vigo o traballo se lle ofrecera en Frankfurt, Bordeaux ou Liverpool. A inmersión lingüística tería sido moito máis radical porque non tería castelán por nengún lado. Pero seguro que esa inmersión lingüística en alemán, francés ou inglés veríase como positiva para o futuro do rapaz. Son linguas boas, que garanten o futuro. Non como o galego que é falado por dous millóns de recalcitrantes que teiman en amolar ao resto dos espanhois. Unha lingua que non vale para ren, como por exemplo entender o portugués, falado non só en Portugal, senón en Brasil e varios países de  África e Asia (varios deles emerxentes e receptores de inmigrantes nestes tempos de crise). Pero non, as línguas vernáculas son claramente malas. Unhas timewasters, que dirían no mundo anglosaxón, é dicir, que che fan perder o tempo.

 

Como dicía hai dúas semanas, asumen a posición de vítimas e minoría perseguida, cando a realidade é ben distinta, e un pai que quera o contrario (a educación dos seus fillos en galego ao 100%) non o ten nada doado, e ten que compensar na casa o que non hai xeito de acadar na escola. Ninguén pensa, por exemplo, no caso contrario de rapaces e rapazas que venhen de falar galego na casa e chegan a unha escola que lles fala básicamente en castelán. Xa o pai Sarmiento falaba da necesidade de escolarizar aos nenos galegos na súa lingua. No século XVIII, Antigo Réxime, este ilustrado era quen de ver o que tanta xente é incapaz en pleno século XXI. Embora a Ley Moyano,  na metade do século XIX, seica non era consciente dese consello ou decidiu ignoralo, porque prohibía expresamente o ensino noutras linguas, só o castelán era apto. O meu avó deixou a escola porque recibía castigo físico por falar en galego, e pediu aos seus pais por a traballar e deixar de levar malleiras por falar na súa lingua. A xente sorprende cando escoita os castigos físicos que recibían os irlandeses por falar gaélico no tempo do dominio británico, pero non hai que ir tan lonxe. Porque da a sensación de que as outras línguas foron un invento posterior ao castelán, para diferenciarse, para amolar. Cando o certo é que todas xorden á vez como derivadas do latín, xunto a outras máis que xa teñen desaparecido (ou están en serio risco de facelo) como o leonés ou o aragonés. Esa lingua común que queren presentar como escollida libremente entre os distintos pobos penínsulares como medio de comunicación non foi adoptada dun xeito tan espontáneo. O estado centralizado dos Reis Católicos quere unificalo todo. Unha relixión, unha soa lingua, un único xeito de facer as cousas. Evitando a pluralidade evitas as preguntas incómodas. Si a xente pode escoller a relixión que pratica, a lingua na que fala ou unha forma de vida determinada tamén pode tela tentación de querer escoller a forma de goberno que  sexa a máis axeitada para os seus intereses.

Pero denantes dese predominio castelán non parece que houbera moitos problemas de comprensión na plurilingüe Hispania medieval onde non só había diferentes línguas vernáculas, senón que tamén se falaban árabe e hebreo. Velaí a Escola de traductores de Toledo. Ainda así non temos testemuña nengunha  dese tempo que fale de caos babilónico ou problemas lingüísticos naquela Espanha na que se falaban máis linguas das que se falan hoxe.  A lingua común é imposta políticamente como unha medida unificadora, unha tabula rasa.

Por outra banda da a sensación de que o galego dentro das linguas vernáculas é a que menos peso ten. Hai pouco tamén, Carlos Callón facía eco de que os clientes da companhía de telefonía Orange  poden escoller escoitar a información en castelán, catalán, basco ou inglés. Ogallá fose unha excepción pero moitas empresas e servizos dan todas esas opción (mesmo engaden francés ou alemán) esquecendo completamente o galego. Eu vivín 10 anos en Madrid e gústame moito a ópera, así que fun de cote ás representacións do Teatro Real. Pola comodidade que supón, sempre mercaba as entradas por internet. O servizo lévao a empresa General tickets que da a opción de realizala compra en castelán, catalán, euscara, inglés e francés. Hai cousa dun ano envielles un email protestando por iste agravio comparativo de esquecer unha língua oficial do país, e aínda estou a agardar pola súa resposta. Por suposto a páxina tampouco mudou e seguen a ter as mesmas opcións, excluindo totalmente ao galego.

Isa é a magoa, que un instrumento de cultura e comunicación como é unha língua quede reducida ao peso político da rexión onde se fala. E claramente o peso político de Galiza xa non é ínfimo, senón nulo. No caso do Teatro Real a situación é moito máis preocupante se pensamos que é unha institución que recibe cartos públicos e ademáis ten o carácter de ópera estatal. Porque no caso de empresas privadas, como a devandita de telefonía,  é unha cuestión de torpeza ou miopía empresarial.

Así que a autoxenreira, que ten por alicerces todo tipo de complexos (de inferioridade ou superioridade) e prexuizos, segue a ser un dos principáis enemigos da nosa lingua e cultura. I é especialmente perigosa e autodestructiva, porque é un demo interno que cega ou altera a percepción de quen o sofre. Así eu tenho escoitado a xente presumir de ler a Manuel Rivas nas súas traduccións en castelán. A nai dunha rapaza que conhezo, da alta burguesía urbana, asiste a concertos de música clásica i é unha persoa que presume de gusto e cultura, aparentemente considera que falar unha lingua determinada pode ir contra ese bo gusto ou exquisitez.

Afortunadamente temos avanzado moito dende os tempos de “Sea un caballero, hable castellano” pero aínda hai traballo que facer, complexos que superar e autoestima que recuperar. A mellor vacina para todo iso, na minha opinión, é a superlativa creación cultural do noso país. A nosa literatura ou música son a mostra de que estamos lonxe de ser unha cultura provinciana e periférica. Polo contrario a nosa producción cultural é de primeira calidade, e así está reconhecida internacionalmente. Moitas veces máis reconhecida fora que aquí. Pero o cainitismo ibérico acada tamén a Galiza. Se cadra especialmente a Galiza.

Ninguén expresouno tan ben como Rosalía no prólogo de Cantares Gallegos cando di:

Cantos, bágoas, queixas, sospiros, seráns, romerías, paisaxes, devesas, pinares, soidades, ribeiras, costumes, todo aquelo, en fin, que pola súa forma e colorido é dino de ser cantado, todo o que tuvo un eco, unha voz, un runxido por leve que fose, con tal que chegase a conmoverme, todo esto me atrevín a cantar neste homilde libro pra desir unha vez siquera i anque sea torpemente, ós que sin razón nin conocemento algún nos desprezan, que a nosa terra é dina de alabanzas, e que a nosa lingua non é aquela que bastardean e champurran torpemente nas máis ilustradísimas provincias cunha risa de mofa que, a desir verdade (por máis que ésta sea dura), demostra a iñorancia máis crasa i a máis imperdoable inxusticia que pode facer unha provincia a outra provincia hirmán por probe que ésta sea. Mais he aquí que o máis triste nesta cuestión é a falsedade con que fóra de aquí pintan así ós fillos de Galicia como a Galicia mesma, a quen xeneralmente xuzgan o máis despreciable e feio de España, cando acaso sea o máis hermoso e dino de alabanza.

O peor é deixarse definir dende fora, porque ninguén nos conhece como nós mesmos. Ollémos non no espello da vaidade senón no da autocrítica. Mantenhamos a nosas virtudes e superemos os nosos defectos, os que todos sabemos que temos, mesmo cando non os queremos reconhecer. Sen deixar que venha ninguén a dicirnos o que é bó ou malo en nós. Aceptemos as críticas construtivas, pero sen deixar que a ignorancia dos arrogantes nos faga sentir inferiores. A ignorancia é tan soberbia, que presume de ignorante, e ten azos para calificar as linguas de boas ou malas, mellores ou peores, útis ou inútis, cando só son diferentes. E isa diferencia é fonte de riqueza cultural.

Rainhas de pedra

Temos unha imaxe do periodo medieval como dun tempo escuro e retrógrado cheo de represión e crueldade. Obviamente as lendas sempre arrican dalgo real, pero de cote esquecemos que toda escuridade ten as súas luces. De feito foi un dos periodos máis esplendentes da nosa cultura, lingua e literatura. Un tempo onde Galiza tinha un peso político i era berce de nomeados persoaxes. A nosa historia de hoxe semella un conto medieval con donas vestidas de seda vivindo en castelos. Só que non é un conto, senón unha historia real de dúas galegas no centro do poder. Unha delas tinha unha coroa de pedra, a outra un elegante pescozo  de ave acuática.

Na catedral de Santiago hai unha capela esquecida, quizabes porque se atopa na parte non pública (de pago ou parte do museo do recinto), a Capela das reliquias. Como o seu propio nome indica é o lugar onde se gardan as máis das reliquias que atesora a sé compostelá, alén das reliquias do apóstolo e os seus discípulos, que tenhen unha cripta de seu. Pero esa capela non garda só osos santos, senón tamén osos rexios, pois nela atopamos seis laudas graníticas con egrexios ocupantes. Dentro de arcosolios nos muros están os sinxelos monumentos medievais de dous reis, dúas rainhas e dous condes. Todos eles cun forte vencellamento a Galiza. Os dous reis son Fernando II de León e o seu fillo Afonso IX, o rei que mellor tratou á nosa terra. Os dous condes son Pedro Froilaz, Conde de Traba, que foi titor e protector de Afonso VII “O Emperador” e xunto co arcebispo Xelmirez un dos artífices de que fora coroado rei de Galiza nesa mesma catedral, para evitar a tentación de negarlle os seus dereitos fronte a un potencial herdeiro do segundo matrimonio da súa nai con Afonso I “O Batallador” de Aragón. O outro Conde é Don Raimundo de Borgonha, primeiro home da rainha Urraca e pai do emperador Afonso VII. As dúas rainhas son Berenguela de Barcelona (muller do devandito Afonso VII, irónicamente enterrado na catedral de Toledo malia o seu vencellamento con Galiza e a sé compostelá) e Dona Xohana de Castro, segunda muller de Pedro I “O Cruel”.

Dona Xohana xaz adusta e discreta, as súas roupas non son diferentes ás de outras donas de pedra que atopamos en igrexas galegas, pero unha coroa adorna a súa testa para deixar ben clara a súa condición de rainha. Unha coroa completa que salienta fronte a sinxela diadema que leva a efixie de Dona Berenguela, non lonxe dela. Esta dona tivo unha vida excepcional. Filla de Don Pedro Fernández de Castro (primeiro Señor de Lemos) casou co rei de Castela Don Pedro I (conhecido como “O Cruel”, alcume da propaganda da vencedora dinastía de Trastámara) que non tinha unha moi boa relación coa súa primeira dona, a francesa Branca de Borbón.  Membro dunha familia da máis alta nobreza, Dona Xohana forma parte da corte onde pola súa beleza chama a atención do rei, que é sabido non quere á súa rainha e ten aventuras con donas. Pero os propios observadores contemporáneos din que Dona Xohana é demasido senhora “para amiga” (é dicir amante ou favorita) e rexeita calquera proposta do rei que non leve unha benzón polo medio. Este rexeitamento para un home afeito a que se lle abran todas as portas, quizabes leve a que o rei force aos bispos de Ávila e Salamanca a que declaren nulo o matrimonio con Dona Branca e casen á parella en Cuéllar, na primavera de 1354 (un ano despois de desposar á francesa). O curioso é que daquela Don Pedro xa está relacionado coa que pasaría á historia como o seu gran amor, María de Padilla, pero prefire casar con Xohana de Castro.

O matrimonio coa Castro non dura moito, hai unha lenda que asegura que abandoaa o día seguinte da voda. Isa tese é un tanto esaxerada porque hai descendencia do matrimonio. Hai quen asegura que foi debido a que o rei fora excomungado polo Papa por convivir con Dona Xohana namentres a rainha Branca seguía viva, e o pontífice non anulara o seu vínculo con ela. O feito é que pouco despóis o matrimonio separa, e o rei concede á Dona Xohana varias vilas coas súas rendas, entre elas a vila de Dueñas onde a nosa rainha con coroa de pedra asenta sen permitir que ninguén esqueza que é soberana consorte de Castela e León. O seu fillo Don Xohan de Castela é recoñecido posteriormente como sucesor de Don Pedro despóis dos fillos que este tivera coa Padilla, e xaz na catedral de Sevilla (os seus restos foron trasladados no século XIX despóis da demolición do Convento de San Domingos en Madrid onde a súa filla fora priora). O neto da egrexia dona, a pesares de ser bispo, tivo oito fillos de dúas mulleres distintas, que casaron dentro da nobreza.

Dona Xohana pasa o final da súa vida en Galiza (a súa terra natal?) e á súa morte foi enterrada no Panteón Real con honras de rainha. A pesares do seu alto destinho non é moi conhecida, e non só pola súa condición de segunda muller dun rei que a repudiou ao pouco de casar con ela. A salientable historia da nosa señora de Castro quedou eclipsada pola aínda máis excepcional da súa medio irmá, Dona Inés de Castro.

A sona da súa beleza, o seu colo de garça, e a lendaria paixón que por ela sentiu otro Dom Pedro, un príncipe e despóis rei portugués, traspasaron fronteiras espaciais e temporais. Fronte a sinxela e granítica tumba da digna Xohana, a bela Inés xaz maxestosa encarnada en alabastro. Coroada por anxos, a súa beleza retratada con fidelidade (segundo os que a conheceron) para que a posteridade non a esquecera, e descansando no transepto da igrexa do Mosteiro de Alcobaça, fronte a tumba de Dom Pedro, para que o día que esperten do seu sono no xuizo final as suas ánimas se vexan antes ca ninguén.

A historia de Inés, coa vinganza de Dom Pedro sobre dous dos seus tres asasinos, e a macabra imaxe (real ou non) da súa coroación despóis de morta, é un indudable material literario. O seu monumento de pedra non é o único, pois Camoêns (o máis senheiro entre varios poetas) celebra a súa nomeada beleza nos seus versos. Guillén de Castro escribe unha traxedia sobre ela “Reinar después de morir” e no século XIX trece óperas contan a súa tráxica historia (ainda que ninguna delas forma parte do repertorio hoxendía e só conhécese a aria “Cari giorni” da Inés de Castro de Persiani, rescatada pola mezzo Cecilia Bartoli).

Se moitos nobres poden presumir de ter por devanceira a Xohana, Inés pode presumir de que dela descenden as familias reais de Europa. A súa filla Beatriz foi nai de Leonor de Alburquerque que foi avoa de Fernando o Católico e bisavoa de Maximiliano de Austria, a través da súa neta Leonor de Portugal. A través deles o seu sangue entrou en tódalas casas reais a través de distintas xeracións.

A pesares de todo, a fermosa e brutalmente romántica histórica de Inés non me xera tanta simpatía como o digno retiro da súa irmá. Mesmo escribín un conto cunha visión un tanto irónica da súa morte. O que Xohana fixo lémbrame ao que dicía unha aristócrata inglesa nun recente número da revista Tatler “unha vez casas cun duque, es duquesa toda a vida, aínda que divorcies aos cinco minutos”. Decidiu disfrutar da súa condición sen dramas, e voltou á súa terra ao final dos seus días.

O curioso é que Xohana non ten unha galeguidade tan recoñecida como a de  Inés, e adoitamos ler sobre ela como unha dona de orixe castelá. Dona Inés é considerada unha dona galega sen dúbida nengunha. Fillas do mesmo pai,  Xohana ten unha nai castelá, Inés unha nai portuguesa. De Xohana non sabemos onde naceu, de Inés cren que foi na Limia. De tódolos xeitos hai quen quere ver nos amores tráxicos destas irmás medievais unha metáfora da relación de Galiza con Castela e Portugal. Coma Xohana, Galiza é un antollo dun día para Castela, agasallo esquecido ao pouco de o obter. Coma Inés e Dom Pedro, Galiza e Portugal teñen un amor real pero cheo de obstáculos. Alén da historia e das lendas, as dúas evitan ollar para nós dende as súas efixies de pedra, ollando teimudas ao ceo. Curiosamente, séculos despóis é outra Castro a que nos esperta dun longo sono de pedra velado nunha sepultura medieval. Pero, como dicía Conan, isa é outra historia.